Ze wsi do wielkiego Białegostoku
W maju 1919 r. na mocy rozporządzenia Komisarza Generalnego Ziem Wschodnich obszar Białegostoku powiększono o pobliskie wioski i przedmieścia.
Były to: Antoniuk, Białostoczek, Dojlidy, Dziesięciny, Horodniany, Marczuk, Ogrodniczki, Pieczurki, Skorupy, Starosielce (wieś), Słoboda, Wygoda, Wysoki Stoczek, Zacisze i Zwierzyniec. Powierzchnia miasta wzrosła z 2700 hektarów do 4400 hektarów. To rozporządzenie miało wzmocnić liczebność elektoratu polskiego w nadchodzących wyborach samorządowych (przedmieścia przeważnie zamieszkiwali Polacy).
25 lipca 1919 r. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych wyznaczyło na 7 września 1919 r. termin wyborów do Rady Miejskiej. Kampania wyborcza była raczej słaba. Mieszkańcy Białegostoku nie traktowali tego głosowania jak wcześniejszych wyborów do Sejmu. Wybory odbyły się w przewidzianym terminie. W głosowaniu wzięło udział tylko 12% uprawnionych. O mandaty rywalizowały trzy listy: nr 1 Parafia Ewangelicka, nr 2 Polski Komitet Wyborczy i nr 3 Polski Robotniczy Komitet Wyborczy. Na listę nr 1 padło tylko 50 głosów, wobec czego jej kandydaci nie uzyskali żadnego mandatu, na listę nr 2 padło 3213 głosów, wobec czego jej kandydaci zdobyli 35 mandatów, na listę nr 3 padło 730 głosów, które przełożyły się na 7 mandatów. Nowa Rada Miejska ukonstytuowała się 15 października 1919 r. Dokonano wyboru Magistratu, który był organem wykonawczym Rady i prezydenta Białegostoku. Na to stanowisko powołano Bolesława Szymańskiego. Posiedzenie odbywało się w hotelu Ritz, gdyż na czas nie ukończono remontu budynku przy ul. Warszawskiej 21. Radni przeznaczyli 10 tys. marek na wsparcie plebiscytu na Górnym Śląsku. Wyasygnowano też ponad 130 tys. marek na wyposażenie żołnierzy polskich walczących z bolszewikami.
1 czerwca 1919 r. Naczelnik Państwa Józef Piłsudski w drodze do Grodna zatrzymał się na krótko na dworcu kolejowym, gdzie licznie witali go zebrani białostoczanie, przybyli także przedstawiciele władz i organizacji społecznych. Naczelnik znał Białystok, gdyż pod koniec XIX wieku jako działacz Polskiej Partii Socjalistycznej pod pseudonimem „Wiktor” bywał tu kilka razy. Mieszkał wtedy w domu przy ul. Starobojarskiej, który był własnością Stanisława i Wiktorii Lenczewskich. Korzystał także z mieszkania dr. Henryka Sarcewicza przy ulicy Niemieckiej (obecnie J. Kilińskiego). Kolportował „Robotnika”, którego redaktorem był od 1894 r. Czasopismo to wydawane było nielegalnie w Lipniszkach, a następnie w Wilnie. Po raz kolejny Józef Piłsudski pojawił się w Białymstoku 20 września 1919 r., gdy w towarzystwie kapitana Walerego Sławka wracał z inspekcji z frontu wschodniego. Naczelnik udał się do redakcji „Dziennika Białostockiego”. W tym czasie udało się zorganizować powitanie. W imieniu zebranych przemówił Feliks Filipowicz. On też był inicjatorem nadania honorowego obywatelstwa miasta Białegostoku Józefowi Piłsudskiemu. 19 listopada 1919 r. wniosek w tej sprawie złożony przez grupę radnych został jednogłośnie przyjęty.
Po raz kolejny Józef Piłsudski przybył do Białegostoku 21 sierpnia 1921 r. Powitano go w pociągu na granicy województwa, potem na dworcu kolejowym, a następnie przy kolejnych bramach powitalnych. Naczelnik gościł też w domu prezydenta Białegostoku, uczestniczył w mszy św. polowej, wręczył sztandar 42. Pułkowi Piechoty, odebrał defiladę wojskową, wziął udział w obiedzie na 2 tysiące osób, obejrzał także mecz piłki nożnej. Wieczorem w siedzibie Rady Miejskiej zjadł kolację i wysłuchał licznych przemówień. Dostojnemu gościowi wręczono dyplom potwierdzający honorowe obywatelstwo miasta Białegostoku oraz okolicznościowy album „Białystok ilustrowany. Zeszyt pamiątkowy” przygotowany przez Antoniego Lubkiewicza.
W następnych latach Józef Piłsudski w Białymstoku bywał przejazdem, podróżując z Warszawy do Wilna. W trakcie postoju na dworcu kolejowym przyjmował przedstawicieli władz, odbywał krótkie konferencje. 20 kwietnia 1933 r. Marszałek przyjął w wagonie podróżnym wojewodę białostockiego Mariana Zyndrama - Kościałkowskiego z którym odbył dłuższą rozmowę.
Józef Piłsudski zmarł 12 maja 1935 r. po długiej i ciężkiej chorobie, przeżywszy 68 lat. W kraju ogłoszono sześciotygodniową żałobę narodową. Wieści o śmierci Piłsudskiego dotarły do Białegostoku w nocy z 12 na 13 maja 1935 r. Poranne gazety poświęciły wiele miejsca temu wydarzeniu. „Echo białostockie” wydrukowało specjalny, okolicznościowy dodatek. Wojewoda białostocki generał Stefan Pasławski nakazał odwołanie wszystkich widowisk w kinach i teatrach. W całym województwie wywieszono biało-czerwone flagi, do których przypięto żałobne przepaski, obok wywieszono czarne flagi żałobne. W koszarach wojskowych flagi opuszczono do pół masztu.
14 maja 1935 r. wojewoda przyjmował kondolencje w Urzędzie Wojewódzkim (Pałac Branickich). Następnie została wyłożona księga kondolencyjna, do której mogli się wpisywać mieszkańcy Białegostoku. Wieczorem zebrał się Komitet Obywatelski, któremu przewodniczył prezydent Seweryn Nowakowski. Omówiono przygotowanie uroczystości żałobnych w Białymstoku. Główne uroczystości odbyły się w Białymstoku 17 maja 1935 r. Większość instytucji przerwała pracę. Białostoczanie licznie uczestniczyli w uroczystościach. W kościele farnym ustawiony został specjalny katafalk. Stanęły przy nim poczty sztandarowe. W cerkwi św. Mikołaja w widocznym miejscu umieszczono portret Marszałka spowity kirem, w kościele ewangelickim zawisło jego popiersie przewiązane biało - czerwoną i czarną wstążką. Po uroczystych nabożeństwach rozległy się dzwony i zawyły syreny alarmowe. Potem odbyła się defilada przed popiersiem Piłsudskiego. Wieczorem przed Pałacem Branickich wedle ówczesnej prasy zebrało się około 8 tysięcy osób. Pałac Branickich został udekorowany stylizowanymi orłami i inicjałami J.P., przy których umieszczono popiersie Marszałka. Na specjalnych masztach powiewały czarne żałobne flagi. Uroczystości rozpoczął „Marsz żałobny”. Po jego zakończeniu prezydent Białegostoku odczytał orędzie prezydenta Ignacego Mościckiego, a następnie wygłosił okolicznościowe przemówienie. Wstrzymany został ruch uliczny i włączono syreny. Uroczystości zakończono odśpiewaniem hymnu narodowego i „Pierwszej brygady”.
W nocy 31 maja 1935 r. na białostocki dworzec wjechał pociąg, w którym przewożono do Wilna srebrną urnę z sercem Marszałka Józefa Piłsudskiego - pierwszego honorowego Obywatela Białegostoku. Urna była widoczna przez okno. Na dworcu zgromadziły się tłumy białostoczan, które oddały jej cześć. Wojsko zaprezentowało broń. Delegat Związku Inwalidów Wojennych Rzeczypospolitej Polskiej położył na stopniach wagonu bukiet tulipanów.
30 września 1933 r. przed notariuszem Zygmuntem Gąsiorowskim (akt ten znajduje się w zbiorach Archiwum Państwowego w Białymstoku) spisana została umowa pomiędzy Stanisławem Michałowskim - wicewojewodą białostockiego i prezesem Komitetu Budowy Domu Ludowego imienia Marszałka Józefa Piłsudskiego a Sewerynem Nowakowskim - komisarzem rządowym Białegostoku, w której miasto oddało bezpłatnie Komitetowi w użytkowanie plac na sześć lat (do 31 sierpnia 1939 r.) w celu wybudowania na nim Domu Ludowego według projektu inżyniera Jarosława Giryna. Budynek miał stanąć w końcu Ogrodu Miejskiego, na osi ulicy Kilińskiego obok Pałacu Branickich i hotelu Ritz. Budowa się jednak przeciągała i w 1937 r. w międzyczasie rozwiązał się Komitet Budowy, a inwestycję dokończyły władze miasta. 27 grudnia 1938 r. w Domu Ludowym odbyło się pierwsze przedstawienie teatralne. Teatrowi Miejskiemu nadano imię Marszałka Józefa Piłsudskiego (obecnie Teatr Dramatyczny im. Aleksandra Węgierki). Oficjalne otwarcie Teatru Miejskiego zaplanowano na 11 września 1939 r. z udziałem marszałka Edwarda Śmigłego Rydza. Uroczystość nie odbyła się ze względu na wybuch II wojny światowej.
Wybrana bibliografia
Kietliński Marek, Białostockie władze administracyjne w latach 1919-2013. Katalog wystawy, Białystok 2013.
Lechowski Andrzej, Białystok w latach 1919-1939, [w:] Historia Białegostoku. Redaktor naukowy Adam Czesław Dobroński, Białystok 2012.
Milewski Jan Jerzy, Z dziejów województwa białostockiego w okresie międzywojennym, Białystok 1999.