Zakony na Pałukach miały wpływ nie tylko na edukację

Marek Wilgórski, opr. (iwo)

Przez wieki zakony pełniły wiele funkcji. Najistotniejsze to gospodarcza, kulturalna i edukacyjna. Te m.in. zadania realizowały też liczne wspólnoty na Pałukach.

Zakon dominikanów w Żninie powstał na początku XIII wieku. Jego założycielem był Hiszpan, św. Dominik de Guzman. Dominikanie mieli zaradzać potrzebie wiary świadomej siebie. Konieczność kształcenia braci nadała zakonowi charakter intelektualny i związała dominikanów z dużymi ośrodkami uniwersyteckimi.

Początek istnienia zakonu w Żninie wiąże się z działalnością arcybiskupa Janisława, który w 1338 roku ufundował dla miasta tenże konwent.

Zaczęto wówczas wznosić murowany kościół dominikański pw. Św. Jana Chrzciciela i klasztor. Ponieważ dominikanie (podobnie jak franciszkanie) należeli do tzw. zakonów żebraczych, los zakonników uzależniony był od hojności fundatora i wsparcia żnińskich mieszczan. Od arcybiskupa Janisława zakon otrzymał plac, ogród, młyn wodny, prawo połowu na żnińskich jeziorach.

Dzięki mieszczanom zakon wzbogacił się jeszcze o kilka domów i ogrodów. Nie był to znaczny majątek, wystarczał tylko na bardzo skromne utrzymanie wspólnoty. W związku z tym w następnych latach był on zwiększany o kolejne dochody, choćby z łąk pod miastem, kościoła w Górze czy w Wenecji. Pod koniec XVI wieku było 12 braci, w 1775 roku 11 zakonników.

Co natomiast zyskiwali żninianie? Przede wszystkim nowe formy nabożeństw, zwłaszcza odmawianie przez kapłanów zakonnych wraz zwiernymi niektórych modlitw w języku polskim. Także prowadzoną przez nich szkołę klasztorną na bardzo wysokim poziomie nauczania. Nauki w niej pobierał niejeden żninianin. Zakonnicy chronili mieszczan przed różnego rodzaju ruchami religijnymi, które rodziły się w Europie.

Upadek klasztoru przyszedł wraz z zaborem pruskim. Likwidacja zakonu rozpoczęła się w 1817, a zakończyła w 1825 roku. Kościół zburzono w latach 1820-1821, klasztor rozbierano do 1839 roku. Cegłę rozbiórkową sprzedawano na budowę nowych domów w Żninie. Teren pozakonny otrzymała gmina ewangelicka. W 1839 roku zbudowano tutaj zbór, a w 1909 roku wzniesiono okazałą, neogotycką świątynię ewangelicką, która od 1945 roku służy już wyłącznie katolikom jako kościół pw. Najświętszej Marii Panny Królowej Polski.

Gąsawa - własność zakonu w Trzemesznie

Do Polski kanonicy regularni przybyli na przełomie XI i XII wieku. W Trzemesznie zakon pojawił się dzięki Bolesławowi Krzywoustemu na początku XII wieku. Trzemeszeński klasztor był jednym z ważniejszych ośrodków życia umysłowego Wielkopolski średniowiecznej i nowożytnej, a zakonnicy rozwinęli gęstą sieć parafii. Jedną ze wsi będących własnością zakonników była Gąsawa. Jej dzieje od samego początku były związane z zakonnikami z Trzemeszna. W 1388 roku ich staraniem Gąsawa uzyskała prawa miejskie. Odtąd w dokumentach określana była jako oppidum miasto i dopiero w latach trzydziestych XX wieku prawa miejskie utraciła. Kanonicy regularni z Trzemeszna już w XII wieku założyli w Gąsawie parafię i ufundowali pierwszy kościół. Pierwszy dokument o świątyni parafialnej i jej proboszczu pochodzi z 1362 roku. Ostatni kanonik regularny zarządzający parafią zmarł w 1834 roku.

Prawa do posiadania miejscowości były kilkukrotnie odnawiane, m.in. przez króla Kazimierza Wielkiego czy Władysława Jagiełłę, który to pozwolił Gąsawę uczynić miastem. Oprócz Gąsawy zakonnicy posiadali także okoliczne wsie: Łysinin, Komratowo, Oćwiekę i Szelejewo. O tym, z jaką troską dbali o te wsie, świadczy fakt, że odnawiali ich lokacje. Świadectwem odpowiedzialności za powierzoną im wspólnotę parafialną jest opieka nad szkołą parafialną utrzymywaną przez plebana. Na pewno szkoła działała na przełomie XV i XVI wieku, w aktach wizytacyjnych pojawia się w XVII i XVIII wieku. Własnością zakonników Gąsawa pozostawała do XIX wieku, kiedy w okresie pruskiego panowania stała się miastem królewskim.

Zakon franciszkanów w Łabiszynie

Zakon franciszkanów - reformatów do miasta w 1627 roku sprowadził właściciel Łabiszyna Jan Opaliński. Ufundował dla nich drewniany zespół klasztorny na miejscu dawnego zboru kalwińskiego.

Trzy lata później świątynia została konsekrowana, a jej patronem został ponownie św. Tomasz. W 1687 roku pożar zniszczył drewniany kościół klasztoru franciszkańskiego. Na tym miejscu zaczęła się budowa fundamentów nowych obiektów. W 1698 roku nowy klasztor i kościół murowany zostały poświęcone przez definitora prowincji zreformowanej wielkopolskiej Benedykta Stawskiego. Budowle zostały wybudowane w stylu barokowym przez architekta włoskiego Piotra Fontanę. W 1829 klasztor uległ kasacie przez władze pruskie. W 1833 roku świątynia poklasztorna stała się parafialną. Działania zbrojne w czasie II wojny światowej zdewastowały wnętrze kościoła, mury zostały uszkodzone przez pociski artylerii. Po wojnie została odbudowana do 1948 roku, a gruntowny remont został przeprowadzony w latach 1980 i 1996.

Karmelici trzewiczkowi w Kcyni

Zakon powstał w połowie XII w. Zgodnie z regułą postępowania, zakonnicy żyli pod władzą wybranego spośród siebie przełożonego w posłuszeństwie, ubóstwie, czystości, surowym poście i milczeniu. W 1247 r. zakon został uznany za żebrzący, wskutek czego zakonnicy podejmowali studia i działalność apostolską przy swoich klasztorach. W Polsce pojawili się w 1390 r. Do Kcyni zakon karmelitów został sprowadzony w 1612 roku przez arcybiskupa Wojciecha Baranowskiego. Zakonnicy utrzymywali się z datków, zapisów dóbr materialnych, folwarku, wynajmu miastu pomieszczeń na szkołę, prowizji od kapitałów. Ziemia zakonna znajdowała się w okolicach wsi Łankowice, Bielawy oraz Malice. Klasztor miał początkowo konstrukcje drewnianą, w drugiej połowie XVIII wieku zastąpiony przez budynek murowany. Były tu 24 cele, 2 refektarze oraz kuchnia, piekarnia, 2 spiżarnie, drewnik, 6 piwnic. Zakonnicy posiadali także bibliotekę i kościół z dwoma okazałymi wieżami. W 1644 roku we wspólnocie mieszkało 15 zakonników, w 1784 roku- 19, w 1785 roku - 19 zakonników.

Jedną z ważniejszych zasług zakonu było rozsławienie Kultu Cudownego Pana Jezusa Kcyńskiego, którego figura umiejscowiona jest w ołtarzu kościoła klasztornego.

Pierwszym przeorem zakonu został Albert Kolacki. Ostatnim był Hilary Śliwiński.

Kcyński zakon był jednym z najdłużej działających pod zaborem pruskim. Władze pruskie ostatecznie w 1835 r. podjęły decyzję o kasacie zakonu. Budynki klasztorne przeznaczono na szkołę, a kościół przekazano parafii katolickiej.

Żeńskie wspólnoty zakonne na Pałukach

Przed rozbiorami miały słabo rozwiniętą sieć swych domów. W drugiej połowie XIX w. domy założyły służebniczki Najświętszej Maryi Panny w Mogilnie i Trzemesznie.

W dwu ostatnich dziesięcioleciach XIX w. nowe domy założyły elżbietanki w Łabiszynie i służebniczki NMP na początku XX wieku Żninie.

W okresie międzywojennym założyły domy służebniczki NMP pleszewskie w Szubinie i Kcyni, elżbietanki w Janowcu Wielkopolskim. Po II wojnie światowej rozpoczął się ponowny rozwój zgromadzeń żeńskich. Powróciły do swych domów: elżbietanki w Barcinie, Janowcu i Łabiszynie. Służebniczki NMP - pleszewskie do Kcyni, Mogilna, Szubina, Trzemeszna i Żnina.

Zgromadzenie Sióstr Służebniczek Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny w Żninie zostało założone 3 maja 1850 r. w Podrzeczu koło Gostynia przez Edmunda Bojanowskiego. Placówka zakonna powstała w Żninie w 1914 roku z inicjatywy biskupa Wilhelma Kloske, kuratora Zgromadzenia i sufragana gnieźnieńskiego oraz Towarzystwa Pań św. Wincentego a‘ Paulo. Erygowanie placówki nastąpiło w 1916 roku.

Przez pierwsze lata pobytu zakonnice mieszkały najpierw w domu na ulicy Szkolnej, a następnie w budynku naprzeciwko kościoła p.w. św. Floriana. Budowa obecnej siedziby przy ulicy 700-lecia 22 rozpoczęła się w 1923 roku. W 1924 roku siostry wprowadziły się do częściowo wykończonego budynku.

W okresie powstania wielkopolskiego w budynku Banku Ludowego siostry urządziły szpital dla rannych żołnierzy, rozwoziły żywność i bieliznę na front. Od 1919 roku zakonnice rozpoczęły prowadzenie ochronki. Przez 9 lat prowadziły również kursy gospodarstwa domowego od początku roku szkolnego 1925/26 do końca roku szkolnego 1933/34. Wybuch II wojny światowej przekreślił dotychczasową działalność.

Siostrom wolno było zostać w domu do kwietnia 1940 roku. Część z nich wyjechała do domów rodzinnych, kilka zabrał miejscowy proboszcz, a trzy pozostały w domu, aby opiekować się czterema osobami przyjętymi do domu na dożywocie.

Z tej liczby ostatecznie tylko jedna mogła pozostać w domu przez cały czas okupacji. Do zdemolowanego domu siostry wprowadziły się w marcu 1945 roku. W maju 1945 roku otwarto przedszkole. Na drugim piętrze urządzono mały internat dla młodzieży szkół średnich i mieszkania dla sióstr. W pozostałej części domu znalazły się siedziby Opieki Społecznej, Polskiego Czerwonego Krzyża oraz mieszkania prywatne.

W 1951 roku Zgromadzenie zlikwidowało przedszkole. Od 1954 roku kilka pokoi zajmowali księża. W 1962 roku siostra przełożona postawiła w ogrodzie figurę św. Józefa z Dzieciątkiem. Na terenie parafii pw. św. Floriana i miasta siostry podejmowały rozmaite prace, takie jak - troska o bieliznę kościelną, biuro parafialne, katechizacja dzieci. Przez wiele lat siostry organizowały dni skupienia i rekolekcje dla dziewcząt. Od 1984 roku dom żniński ma swoją przynależność do Warszawskiej Prowincji Najświętszego Serca Pana Jezusa. Po zmianie ustroju w 1989 roku, w kolejnych latach siostry odzyskały pomieszczenia zajmowane przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych i Polski Czerwony Krzyż. W roku 1993 ponownie otworzyły przedszkole.

Autor: Marek Wilgórski, opr. (iwo)