Fot. Fotopolska.eu Grafika z lat 1842-1843 ,pokazująca zabudowania pierwszego Dworca Kolei Górnośląskiej
Dokładnie o godzinie 6 rano 22 maja 1842 roku ruszył z Wrocławia do Oławy pierwszy pociąg. Szybko okazało się, że kolej wywarła wielki wpływ na rozwój, nie tylko przestrzenny, ale i gospodarczy miasta
Jest dokładnie 6.00 rano 22 maja 1842 roku. Dworzec Kolei Górnośląskiej (obecnie dworzec przy ul. Małachowskiego we Wrocławiu) wypełniają tłumy mieszkańców miasta. Z mającego za chwilę odjechać pociągu buchają kłęby pary. Ludzkie głosy mieszają się z muzyką, gdyż orkiestra nie przestaje grać nawet na chwilę. Cel podróży? Oława. Pociąg powoli rusza i ociężale opuszcza wrocławski dworzec, pozostawiając w tyle wiwatujący tłum. Tak zaczynał się pierwszy przejazd pociągu na obecnych ziemiach polskich.
Decydujący wpływ na rozwój przestrzenny Wrocławia miał przemysł. Pojawienie się mechanicznych warsztatów i fabryk wymagało rozbudowy i usprawnienia transportu. Transportowanie surowców i prefabrykatów z przemysłowego Górnego Śląska, jak to miało miejsce do tej pory, drogą wodną było zależne od warunków pogodowych i zajmowało całe miesiące pogarszając ekonomię handlu na dalsze rynki. Podobnie było z wywożeniem gotowych produktów.
Początki kolei
Nowym czynnikiem lokalizacyjnym, który zasadniczo zmienił rozwój przestrzenny miasta była kolej, wkraczając doWrocławia tylko wdwanaście lat pouruchomieniu pierwszej, praktycznie wykorzystywanej, linii kolejowej wAnglii, łączącej Liverpool zprzemysłowym Manchesterem.
Początki kolejnictwa na Śląsku poprzedzone były kilkuletnimi dyskusjami i sporami nad celowością tego środka lokomocji, nad ustaleniem roli państwa w budowie linii kolejowych i oczywiście - rozstrzygnięciem, jak będą przebiegać połączenia kolejowe.
Inicjatywę w budowie pierwszych linii kolejowych przejęło środowisko śląskiej burżuazji w osobach radców handlowych: G.H. Ruffera i Loebeckego, kupców Lasswitza (zakład produkcji wagonów przy ul. Prusa). F.Lewalda, Molinariego, Mildego (przędzalnia bawełny i drukarnia perkalu przy ul. Traugutta) i Kopischa, przemysłowca z Górnego Śląska, hrabiego A.M. Renarda oraz posiadaczy ziemskich - hrabiów H. Donnersmarcka, J.G. i M. Saurmów oraz innych.
W 1837 roku utworzono dyrekcję zajmującą się sprawami technicznymi, finansowymi i statutowo-prawnymi budowy linii kolejowej z Wrocławia na Górny Śląsk. W 1840 roku zatwierdzono statut spółki Towarzystwo Kolei Górnośląskiej (Oberschlesische Eisenbahn Gesellschaft) i rozpoczęto prace przy budowie pierwszego odcinka z Wrocławia do Oławy. Uroczyste otwarcie nastąpiło 21 maja 1842 roku, dając początek szybkiemu budownictwu kolejowych połączeń na Śląsku. Jeszcze tego samego roku oddano do użytku odcinek Oława-Brzeg i rozpoczęto prace na linii do Opola i dalej na Górny Śląsk.
Kolej zmienia Dolny Śląsk
Z niewielkim opóźnieniem w stosunku do linii górnośląskiej rozpoczęto prace przy budowie połączenia kolejowego Wrocławia z Wałbrzychem. Przedgórze Sudeckie było aktywnym gospodarczo rejonem Dolnego Śląska. Szczególnie rozwinięte było rzemiosło, przemysł lniarski i bawełniany. W miarę wzrostu uprzemysłowienia coraz większego znaczenia nabierał okręg wydobycia węgla kamiennego w rejonie Wałbrzycha i Nowej Rudy. Rozumiano, że dalszy rozwój gospodarki Sudetów zależeć będzie od tempa rozwoju połączeń kolejowych. Najbliższym rynkiem zbytu oraz punktem przeładunkowym był Wrocław.
Z inicjatywy wspomnianego już właściciela fabryki maszyn, Gustawa Ruffera, zawiązano już w 1837 roku komitet budowy kolei. Po zebraniu kapitału, uchwaleniu statutu spółki Towarzystwo Kolei Wrocławsko-Świdnicko-Świebodzkiej (Breslau-Schweidnitz-Freiburger Eisenbahngesellschaft) jeszcze w 1842 roku rozpoczęto budowę linii z Wrocławia przez Kąty Wrocławskie, Jaworzynę Śląską, z pominięciem Świdnicy, do Świebodzic. Linię otwarto 28 października 1843 roku. Najtrudniejszy odcinek ze Świebodzic do Wałbrzycha, zbudowano dopiero osiem lat później. Kontynuacją linii zbudowanej przez Towarzystwo Kolei Górnośląskiej z Wrocławia na Górny Śląsk był projekt budowy połączenia z Wrocławia przez Frankfurt nad Odrą do Berlina, dzięki czemu stolica Prus zostałaby, przez Wrocław, połączona z Górnym Śląskiem. W 1843 roku spółka pod nazwą Towarzystwo Kolei Dolnośląsko-Marchijskiej (Niederschlesische-Markische Eisenbahngeselschaft) ze znacznym udziałem państwa uzyskała koncesję i rozpoczęła budowę pierwszego odcinka z Wrocławia do Legnicy. W 1844 roku połączenie było już gotowe, a całość trasy została uruchomiona w 1847 roku. W tym też roku uruchomiono we Wrocławiu łącznicę o trakcji konnej między dworcami Górnośląskim i Marchijskim.
Kolej zmienia Wrocław
W końcu lat czterdziestych XIX wieku Wrocław stał się ważnym węzłem komunikacji kolejowej, na terenie którego łączyły się kierunki do Berlina, na Górny Śląsk, do Świebodzic, od 1853 do Wałbrzycha, a od 1856 roku do Poznania.
Inwestycje kolejowe spowodowały ożywienie w gospodarce miasta. Duże zapotrzebowanie na wyposażenie i urządzenia linii kolejowych, jak i na tabor kolejowy, spowodowało dynamiczny rozwój istniejących zakładów i powstawanie nowych. W tych latach przemysł maszynowy pracujący na potrzeby kolei, urósł do najważniejszego w mieście. Koncentracja produkcji w kolejnych latach doprowadziła do powstania kilku dużych zakładów specjalizujących się w produkcji na potrzeby kolejnictwa. Od lat czterdziestych XIX wieku rozpoczął się tak dynamiczny rozwój produkcji wagonów kolejowych, a z czasem i lokomotyw parowych, że z końcem XIX wieku Wrocław stał się ważnym producentem na rzecz kolei w tej części Europy.
Powstanie linii kolejowych wymagało budowy infrastruktury kolejowej. Budowano bocznice kolejowe z magazynami umożliwiającymi załadunek i rozładunek przewożonych towarów, rozjazdy i obrotnice pozwalające na zmianę kierunku ruchu, warsztaty do przeprowadzania obsługi i napraw taboru kolejowego oraz obiekty do obsługi podróżnych i budynki dla administracji kolejowej.
Pierwszy dworzec Wrocławia
Pierwszy dworzec kolejowy we Wrocławiu, a także, z perspektywy obecnych granic, pierwszy w Polsce, powstał z funduszy Towarzystwa Kolei Górnośląskiej przy obecnej ulicy Małachowskiego.
Budowę Dworca zaprojektowanego przez architekta A. Rosenbauma rozpoczęto po wmurowaniu kamienia węgielnego w maju 1841 roku. Dworzec i związaną z nim infrastrukturę otwarto 21 maja 1842 roku w dniu uruchomienia pierwszego odcinka kolei do Oławy.
Dworzec zlokalizowano na południowym wschodzie przedmieść Wrocławia. Wkrótce tereny wokół niego stały się atrakcyjne dla inwestorów budujących w pobliżu obiekty związane z ruchem kolejowym. Dworzec, utrzymany w stylu klasycystycznym, był pierwszą próbą w tej części Europy rozwiązania wówczas nowej funkcji związanej z obsługą podróżujących koleją pasażerów. Obiekt usytuowany wzdłuż północnej strony toru. Od frontu dwukondygnacyjnego budynku wykonano podjazd dla dorożek dowożących pasażerów. We wnętrzu Dworca umieszczono poczekalnie z podziałem na klasy, kasy biletowe i restauracje. Niewielkie zadaszenie umożliwiało oczekiwanie podróżnych na peronie .
Obiekt pełnił rolę dworca końcowego. Wymagało to umieszczenia od zachodu rozjazdu umożliwiającego „objeżdżanie” budynku przez prowadzącą lokomotywę składu wagonów tak aby móc poprowadzić wagony w przeciwnym kierunku. Obok Dworca wniesiono budynek dyrekcji, dom dla urzędników, warsztat naprawy wagonów z sześcioma stanowiskami naprawczymi. Po stronie dworca wzdłuż torów w kierunku na Oławę zbudowano dwa duże magazyny towarów. Dworzec stracił funkcję dworca osobowego po uruchomieniu w 1857 roku nowego wielkiego, imponującego do dziś, Dworca Głównego, który przejął obsługę pasażerską podróżnych linii górnośląskiej. W trakcie rozbudowy Dworca Głównego wyburzono budynek dyrekcji. W kolejnych latach obiekt otoczyły nowe budynki miedzy innymi kompleks poczty kolejowej, który istnieje do dziś. Mimo przebudów i modernizacji nadal posiada oryginalną bryłę i dobrze zachowaną północną fasadę.
Po najstarszym zespole dworcowym Kolei Górnośląskiej do dziś pozostał tylko budynek Dworca. Ten ostatni, ważny świadek kolejowego i przemysłowego rozwoju Wrocławia nadal istnieje choć jego stan jest bardzo zły. Nieużytkowany i pozbawiony okien, z uszkodzonym dachem, ulega szybkiej dewastacji i wymaga pilnej interwencji. Przypadająca w tym roku 175 rocznica budowy pierwszej linii kolejowej na obecnych ziemiach polskich wymaga od nas zaangażowania się w ratowanie właśnie takich obiektów, jak Dworzec przy ul. Małachowskiego we Wrocławiu, który jest najstarszym świadkiem rozwoju miasta w początkach uprzemysłowienia.
Kolejowa rocznica
W tym roku świętujemy 175 rocznicę oddania do użytku najstarszej linii kolejowej na ziemiach polskich. 22 maja 1842 roku, o szóstej rano, wyjechał z Wrocławia pociąg, który pokonawszy nieco ponad 26 kilometrów dotarł do Oławy. Tak rozpoczęła się historia kolei na Śląsku i na ziemiach polskich. To dzięki kolei możliwy stał się dynamiczny rozwój gospodarczy całego regionu. W rocznicę przejazdu pociągu, na trasę Wrocław-Oława wyjedzie zabytkowy parowóz i wagony, którymi będzie można przebyć historyczną trasę. Fundacja Ochrony Dziedzictwa Przemysłowego Śląska zajmuje się ratowaniem zabytków przemysłowych i to dzięki jej staraniom udało się uratować m.in. starą parowozownię w Jaworzynie Śląskiej, która obecnie jest siedzibą Muzeum Przemysłu i Kolejnictwa na Śląsku.