Fot. Archiwum Podlaskie Zarządzenie Jana Klemensa Branickiego dla władz miejskich w sprawie gromadzenia drewna na reparację domów z 1742 r. Archiwum Państwowe w Białymstoku. Dokumenty z Tek Jana Glinki.
Najstarsza wzmianka o osadzie Białystok pochodzi z 1514 r. Jednak miejscowość o tej nazwie jest starsza, a jej początki sięgają 1450 r.
Wielu badaczy poszukiwało śladów wskazujących na okoliczności i czas nadania Białemustokowi praw miejskich. Najstarszy znany dokument wymieniający miasto Białystok związany jest z zamianą gruntów należących do Branickich i kościoła parafialnego. Jest on dwukrotnie datowany, na początku treści 27 sierpnia, a na końcu 30 sierpnia 1691 r. Kolejnym dokumentem wymieniającym miasto Białystok jest akt wystawiony przez Stefana Mikołaja Branickiego dla miejscowych Żydów z 11 lipca 1692 r. Jeszcze raz Białystok jako miasto odnotowano w spisie podatkowym sporządzonym przez miejscowego proboszcza ks. Jana Michała Głowińskiego 1 października 1692 r. Władze pruskie po zajęciu Białegostoku w 1795 r. były zainteresowane statusem prawnym Białegostoku. Jednak władze miejskie nie były w sanie przedstawić dokumentu lub dowodów, że Białystok posiadał prawa miejskie nadane przed 1749 r.
Miasto zaczęło rozwijać się za sprawą Stefana Mikołaja Branickiego, który zbudował pałac rezydencjalny i nadał osadzie układ urbanistyczny. Określił również warunki dla osadników, a przyszłych mieszczan. Odrębne dokumenty Branicki sformułował dla chrześcijan i dla wyznawców mojżeszowych, którym pozwolił na utworzenie własnej gminy wyznaniowej, posiadania szkoły, szpitala i cmentarza. Wszystkim mieszkańcom określił wolności i obciążenia. Po nim dobra białostockie odziedziczył Jan Klemens Branicki, którego potomni uznali za największego dobroczyńcę miasta, ale do tej pory nie wybudowali mu pomnika za jego zasługi. Dzięki jego staraniom 1 lutego 1749 r. król August III nadał Białemustokowi prawo magdeburskie określające funkcjonowanie miasta, które uzyskiwało przywileje królewskie na targi i jarmarki. Nadał również nowy herb (Białystok dostąpił tego zaszczytu jako jedno z nielicznych miast w Rzeczypospolitej), na który składał się znak herbowy Branickich - gryf z inicjałami Jana Klemensa Branickiego. Białystok, będący stolicą posiadłości magnackiej i miastem w pełnym sensie prawno-ustrojowym, przeżywał rozkwit. Dobitnym tego przykładem jest odbudowany po II wojnie światowej pałac, będący siedzibą Uniwersytetu Medycznego i wizytówką Białegostoku. Czynnikiem, który stopniowo podnosił również rangę Białegostoku było rosnące znaczenie powstałego w XVI wieku traktu wiodącego z Warszawy przez Węgrów, Brańsk i Białystok do Grodna i Wilna.
Białystok nie miał charakteru obronnego, granice miasta wytyczał drewniany parkan między murowanymi słupami a wjazdu strzegło 6 bram miejskich, które dla bezpieczeństwa zamykano o zachodzie słońca, a otwierano o świcie. Białystok odznaczał się na tle innych miast polskich schludnością i czystością. Cudzoziemiec o nazwisku Busching nazwał miasteczko polskim Wersalem. W opinii wielu wysoko postawionych osób podróżujących w owym czasie po Europie Białystok był przedstawiany jako nowoczesny ośrodek, zbudowany zgodnie ze współczesnymi, racjonalnymi i oświeconymi sposobami gospodarowania. Przyczyniło się to rozreklamowania miasta w Polsce i poza jej granicami (zwłaszcza w krajach niemieckich).
Klęski, jakie dotykały Rzeczpospolitą w XVII wieku nie ominęły również Białegostoku. Po poparciu przez J. K. Branickiego króla Augusta III stronnicy króla Stanisława Leszczyńskiego spustoszyli dobra hetmana, w tym także Białystok. 9 lipca 1769 r. doszło pod Olmontami do bitwy pomiędzy wojskami rosyjskimi dowodzonymi przez ks. Michaiła Golicyna i oddziałami konfederatów barskich dowodzonych przez Józefa Bierzyńskiego i Kazimierza Pułaskiego. Bitwa pozostała nierozstrzygnięta, a hetman Branicki odegrał raczej rolę rozjemcy. Przyniosło to dobry skutek, Białystok nie był splądrowany. Ranni byli leczeni w lazaretach naprędce zorganizowanych w Białymstoku.
Jan Klemens Branicki zmarł 6 października 1771 r. Sporządzony po jego śmierci Inwentarz jest cennym źródłem wiedzy na temat tego, co po sobie zostawiał. Pod koniec XVIII wieku w Białymstoku było 46 budynków murowanych, 189 domów zamieszkanych przez chrześcijan i 168 przez Żydów. Część z tych budynków miała wymurowane ściany frontowe, a reszta była drewniana, znaczna część ulic była wybrukowana. Funkcjonowały karczmy, działała poczta. Była parafia rzymskokatolicka, klasztor, parafia unicka, bożnica z ze szkółką. Każde z wyznań miało swój cmentarz. Doroczny jarmark było organizowany w dniu imienin hetmana, czyli 24 czerwca. Co tydzień ludność spotykała się na targach. W Muzeum Historycznym przy ulicy Warszawskiej 37 na makiecie o wymiarach 5 m x 3,5 m prezentowany jest Białystok w okresie największego rozkwitu w II poł. XVIII w. Zamieszczono na niej większość elementów odczytanych z tych dokumentów, pozwalających na przedstawienie w miarę możliwie pełnego obrazu miasta i rezydencji Jana Klemensa Branickiego. Warto to obejrzeć.
W 1795 r. Białystok po III rozbiorze trafił w granice zaboru pruskiego. Władze w Belinie podjęły decyzję o umieszczeniu w mieście (po raz pierwszy w dziejach) ośrodka administracyjnego nowej prowincji. Utworzono tzw. Kamerę (zajmowała się m.in. sprawami administracyjnymi). Niezwykle cenna dokumentacja z tamtego okresu jest przechowywana w Archiwum Państwowym w Białymstoku. Powstała parafia ewangelicka. Do miasta napłynęli liczni urzędnicy pruscy, rzemieślnicy i żołnierze. Zmieniło się podporządkowanie władz miejskich, wybieranych spośród mieszkańców i akceptowanych przez właścicieli miasta. Po 1795 r. burmistrz stał się urzędnikiem państwowym. Izabela Branicka walczyła z władzami pruskimi o swoje przywileje w mieście. Na pieczęci miejskiej nadal widniał Gryf Branickich (herb Białegostoku), chociaż już bez inicjałów Jana Klemensa Branickiego, które zastąpiły inicjały Izabeli Branickiej.
Od 1796 r. trwały pertraktacje pomiędzy spadkobiercami Branickiego, Potockimi i władzami pruskimi o przejęcie prawa własności Białegostoku przez władze pruskie. W marcu 1802 r. Izabela Branickiego podpisała akt dzierżawny z władzami pruskimi, a Potoccy - spadkobiercy Białegostoku, sprzedali rządowi pruskiemu prawa własności. Po tej transakcji rozpoczął się szybszy rozwój Białegostoku, gdyż Prusacy inwestowali pieniądze w różne inicjatywy miejskie. Jedną z ciekawszych było wydawanie drukiem białostockiej gazety z tekstami urzędowymi, ogłoszeniami drobnymi i rubryką towarzyską. Była to Intelligenz Blatt. Gazeta Uwiadamiająca Prus Nowowschodnich. Dla pożytecznej Wygody Publiczności. Periodyk był wydawany w dwóch językach: polskimi i niemieckim. Kilkadziesiąt numerów gazety znajdują się w zbiorach Archiwum Państwowego w Białymstoku. Miasto w czasach pruskich zaczęło przeistaczać się z rezydencji dworskiej w ośrodek administracyjny i wojskowy.
Przy pisaniu tekstu korzystałem z poniższych opracowań:
Dobroński Adam Czesław, Białystok w latach 1796-1864, [:w] Historia Białegostoku. Redaktor naukowy Adam Czesław Dobroński, Białystok 2012.
Małek Ariusz, Białystok pod zaborem pruskim 1795-1807, Białostocczyzna 1999, nr 4.
Romaniuk Zbigniew, Kilka uwag o początkach osady i miasta Białystok, [w:] Szkice do dziejów Białegostoku, pod redakcją Marka Kietlińskiego i Wojciecha Śleszyńskiego, Białystok 2003.
Sztachelska Kokoczka Alina, Oleksicki Antoni, Białystok w czasach Branickich (1708-1795), [w:] Historia Białegostoku. Redaktor naukowy Adam Czesław Dobroński, Białystok 2012.
Już w środę 28 grudnia kolejny artykuł przygotowujący do Testu wiedzy o historii Białegostoku