Test wiedzy o historii Białegostoku. Zaraza, granica celna i Lejzer
Pod koniec lat dwudziestych XIX wieku zacierała się powoli granica między miastem w oficjalnych jego granicach a przedmieściami.
W 1825 r. powstała szosa z Białegostoku do Warszawy, która przebiegała przez Żółtki, Jeżewo, Zambrów, Ostrów Mazowiecką i Wyszków. Przy moście w Żółtkach wybudowano domy dla konduktora i dozorcy (granica celna). Niektóre odcinki drogi obsadzono topolami. Straciła na znaczeniu stara droga do Warszawy wiodąca przez Bielsk. Także część ulic w Białymstoku została wybrukowana.
Białegostoku nie ominęła również jedna z największych epidemii w jego dziejach. Mowa tu o cholerze, śmiertelnej chorobie wywołanej przez przecinkowce, najczęściej w rezultacie picia zanieczyszczonej wody. Do Rosji nadeszła ona z Indii i Persji. Rozprzestrzeniała się wzdłuż tras przemarszu armii rosyjskiej zmierzającej stłumić powstanie listopadowe, które wybuchło w Królestwie Polskim. W Białymstoku przebywał wielki książę Konstanty ze swoimi oddziałami, a od 1 lutego 1831 r. w pałacu Branickich główną kwaterę założył feldmarszałek Iwan Dybicz - naczelny wódz armii rosyjskiej. Po wymarszu głównych sił rosyjskich w Białymstoku pozostał silny garnizon. 10 czerwca 1831 r. feldmarszałek Iwan Dybicz padł ofiarą epidemii. Wśród mieszkańców Białegostoku cholera pojawiła się w kwietniu 1831 r. Władze mocno tym zaniepokojone zakazały mieszkańcom gromadzenia się na modlitwach, ograniczono także ruch na ulicach, żołnierzy kwaterowano w małych grupach. Przy budynkach w których wystąpiły zachorowania i zgony ustawiono straże. Żołnierze mieli uniemożliwić kontaktowanie się ludzi z zewnątrz z mieszkańcami tych domów. Zorganizowano dwa szpitale: we wsi Bażantarnia - dla chrześcijan i przy ul. Suraskiej dla ludności żydowskiej. Groźba zachorowania na nieznaną bliżej i śmiertelną chorobę stała się w tym czasie prawdziwą udręką codziennego bytowania mieszkańców Białegostoku. W ciągu pierwszych tygodni epidemii zachorowało 156 osób, w tym zmarło 67. W czasie epidemii w Białymstoku zmarło kilkaset osób. Chowano ich na specjalnie wyizolowanych cmentarzach. O tragedii mieszkańców Białegostoku świadczą spisy chorych i zmarłych na cholerę przechowywane w Archiwum Państwowym w Białymstoku.
Niektórzy białostoczanie wzięli udział w powstaniu listopadowym. W więzieniu białostockim trzymano w końcu 1831 r. 12 osób (w tym kobiety), które oskarżano o przyłączenie się do powstania. W więzieniu policyjnym zamknięto 48 osób. Bardzo przydatnym rosyjskim władzom wojskowym okazał się tzw. zamek więzienny zbudowany pod koniec lat dwudziestych XIX wieku przy ulicy Wasilkowskiej (obecnie naprzeciwko ul. Ogrodowej), w którym zamknięto 114 osoby oskarżone o kontakty z polskimi oddziałami powstańczymi. Niektórzy z nich zostali skazani na więzienie. Dramatycznym wydarzeniem z tamtego okresu było skazanie przez władze rosyjskie na śmierć i rozstrzelanie 20 stycznia 1834 r. Adama Piszczatowskiego, ucznia białostockiego gimnazjum, powstańca, członka Towarzystwa Demokratycznego Polskiego, który próbował werbować ochotników do nowego powstania. Jego ciało pogrzebane zostało w przydrożnym rowie pomiędzy Białymstokiem a ówczesną wsią Skorupy.
Po klęsce powstania listopadowego w 1831 r. władze rosyjskie wprowadziły cła restrykcyjne na granicy między Królestwem Polskim, szczególnie na wybory włókiennicze. Cła te nie obejmowały Białegostoku, zaczęły więc powstawać tu liczne manufaktury włókiennicze. Od 1842 r. Białystok jako miasto powiatowe wchodził w skład guberni grodzieńskiej. Od lat sześćdziesiątych XIX wieku Białystok rozwijał się dynamicznie i zarazem chaotycznie pod względem ładu przestrzennego. W tej materii nie przestrzegano w zasadzie żadnych reguł. Wielką rolę odgrywało także uruchomione w 1862 r. połączenie kolejowe Warszawy z Petersburgiem. W wielu miejscach publicznych panował język rosyjski.
15 grudnia (wg starego stylu 3 grudnia) 1859 r. w Białymstoku w domu przy ulicy Zielonej urodził się Ludwik (Lejzer) Zamenhof, syn Marka (Mordki) Fejwelowicza Zamenhofa i Rozali (Liby) Szolimownej Sofer. Akt narodzin spisany został w języku rosyjskim i znajduje się w Księdze rejestracji Żydów urodzonych w 1859 r., która przechowywana jest w zasobie Archiwum Państwowego w Białymstoku. W 1869 r. po zdanym pozytywnie egzaminie, Ludwik Zamenhof rozpoczął naukę w Gimnazjum Realnym (obecnie VI Liceum Ogólnokształcące w Białymstoku przy ul. Warszawskiej 8). W 1873 r. wraz z rodziną przeniósł się do Warszawy. W latach 1879 - 1881 studiował medycynę w Moskwie. W 1885 r. ukończył pracę nad esperanto w formie, którą znamy do dziś. Powrócił do Warszawy i pracował w szpitalu. W 1886 r. odbył w Wiedniu praktykę o specjalizacji okulistycznej. 26 lipca 1887 r. ukazała się jego rosyjskojęzyczna książka pod tytułem - Język międzynarodowy. Przedmowa i podręcznik kompletny. Napisał ją jako Doktoro Esperanto. W 1905 r. w Bulogne sur Mer odbył się I Światowy Kongres Esperanto. Zamenhof otrzymał Order Legii Honorowej. W 1913 r. był kandydatem do Nagrody Nobla. Ludwik Zamenhof zmarł 14 kwietnia 1917 r. Został pochowany na cmentarzu żydowskim przy ulicy Okopowej w Warszawie.
W Białymstoku jego postać upamiętniona została pomnikiem stojącym na skwerze pomiędzy ul. Malmeda i Białówny. W 1973 r. Jan Kucz wykonał popiersie Ludwika Zamenhofa i ustawił je na kolumnie. Pod popiersiem, na froncie kolumny, umieszczono tekst w języku esperanto: „Ludwik Łazarz Zamenhof 1859-1917”, a z jej odwrotnej strony tekst „Esperanto zbliża ludzi”.
Wybrana bibliografia
Dobroński Adam Czesław, Białystok w latach 1796-1864, [:w] Historia Białegostoku. Redaktor naukowy Adam Czesław Dobroński, Białystok 2012.
Małek Ariusz, Białystok pod zaborem pruskim 1795-1807, Białostocczyzna 1999, nr 4.
Romaniuk Zbigniew, Kilka uwag o początkach osady i miasta Białystok, [w:] Szkice do dziejów Białegostoku, pod redakcją Marka Kietlińskiego i Wojciecha Śleszyńskiego, Białystok 2003.
Sztachelska Kokoczka Alina, Oleksicki Antoni, Białystok w czasach Branickich (1708-1795), [w:] Historia Białegostoku. Redaktor naukowy Adam Czesław Dobroński, Białystok 2012
