Śląskie pałace i ich mieszkańcy. Polska Cerekiew. Siedziba Oppersdorfów i Gaschinów
Pierwsza wzmianka o Polskiej Cerekwi pochodzi z 1337 roku. Jak podają źródła, już w średniowieczu istniał tu murowany zamek. Zbudowany z kamienia i cegły otoczony był fosą nad którą znajdował się zwodzony most. W późniejszym czasie budowla została zburzona i na jej ruinach wzniesiono nowy pałac. Do dziś pozostał fragment dawnej fosy po wschodniej stronie pałacu.
W XV wieku właścicielem wsi byli: rycerz Wawrzyniec Roraw, Mikołaj Wrochen, a na przełomie XV i XVI wieku rycerz Jakub Wrochen i jego syn, również Jakub. W 1539 roku w dokumentach ziemskich księstwa opolsko-raciborskiego występuje Jan Kotulinski zwany Wrochem, właściciel Polskiej Cerekwi. Do 1562 roku miejscowy majątek należał do Bartłomieja von Donat.
W 1562 roku Polska Cerekiew stała się własnością Oppersdorffów. Po przejęciu wsi nowi gospodarze rozebrali ruiny starego zamku i przystąpili do budowy rezydencji, którą ukończono w 1563 roku.
Pierwszym właścicielem z Oppersdorffów został Jerzy. Był on wnukiem Jana Rollego, protoplasty rodu, który na Śląsku pojawił się z dworem cesarza Zygmunta pod koniec pierwszej połowy XV wieku. Swoje nazwisko przybrali od nazwy wsi w której się osiedlili – Oppersdorff, czyli Wierzbięcice koło Nysy.
Jerzy urodził się 18 czerwca 1516 roku. Sprawował funkcję starosty Ziębic, Raciborza i Nysy. W 1542 roku ożenił się z Jadwigą von Kalckreuth, z którą miał czwórkę dzieci: Marię, Fryderyka II, Jerzego II Maksymiliana i Jadwigę. W 1550 roku w walkach przeciw Turkom występował w stopniu marszałka polowego. Następnie pełnił urząd starosty ząbkowickiego.
Od 1546 do 1553 roku był właścicielem wsi Kopanie koło Łosiowa, a w 1562 roku, oprócz Polskiej Cerekwi, zakupił także Sławików i Miłowice. Jego wielki dzień nastąpił 21 czerwca 1554 roku. W tym dniu, w Wiedniu, cesarz Ferdynand I nadał jemu oraz dwóm braciom tytuł barona, tym samym Jerzy von Oppersdorff „wszedł” do „ ... dziedzicznego austriackiego stanu baronów z tytułem von Aich i Friedstein” (niemieckie nazwy czeskich miejscowości – Dub i Frýdštejn).
Jerzy zmarł 25 lipca 1577 roku w Nysie. Pochowano go w rodzinnym grobowcu w kościele św. Krzyża w Opolu. Jego majątek przeszedł w ręce starszego syna Fryderyka.
Fryderyk II urodził się 18 lipca 1547 roku w Polskiej Cerekwi. Tytuł barona otrzymał, wraz z młodszym bratem Jerzym II Maksymilianem, z rąk cesarza w dniu 12 lutego 1601 roku. Fryderyk II mieszkał w Polskiej Cerekwi, ale inwestował także na terenach dzisiejszych Czech. Zakupił między innymi Častolovice, gdzie tamtejszy zamek przystosował do panującej wówczas mody oraz wymagań. Fryderyk w latach 1588-1615 przebudował dawną twierdzę w piękny, renesansowy pałac. Z czasów jego panowania możemy na pałacowym dziedzińcu podziwiać sceny z dziejów Rzymu Liwiusza.
Fryderyk II był trzykrotnie żonaty. Po raz pierwszy z Katarzyną von Pückler z Grodźca, koło Niemodlina, lecz jego wybranka zmarła w 1572 roku po trzech latach małżeństwa. 25 lutego 1579 roku Fryderyk ożenił się po raz drugi, tym razem z Magdaleną von Dohna, z którą miał piątkę dzieci: Bernarda, Jadwigę, Elżbietę, Jana i Jana Fryderyka.
Baron Fryderyk II zmarł 14 lutego w swoim zamku w Častolovicach, gdzie pochowano go w rodzinnym grobowcu. Jego majątek przeszedł na brata Jerzego II Maksymiliana, uznawanego za założyciela tzw. śląskiej linii Oppersdorffów.
Syn Jerzego I urodził się 11 stycznia 1550 roku w Polskiej Cerekwi. Był trzykrotnie żonaty. Po raz pierwszy ożenił się z włoską hrabiną Livią Terzio von Sissa. Miał z nią jedno dziecko, syna Jana, urodzonego 29 maja 1582 roku. Niestety, hrabina zmarła w czasie świąt Wielkanocy - 31 marca 1583 roku, a Jan wkrótce po niej. Oboje zostali pochowani w grobowcu Oppersdorffów w Opolu.
W 1586 roku Jerzy ożenił się z Izoldą von Waldstein, z którą doczekał się szóstki potomstwa. Byli to: Jerzy III (urodzony w 1588 roku), Elżbieta (urodzona w 1589 roku), Wacław (6 listopada 1651 roku wszedł w stan czeskich hrabiów), Fryderyk III (urodzony w 1593 roku, w 1635 roku wpisany w stan niemieckich hrabiów) i Rudolf. Druga żona Jerzego zmarła 11 marca 1597 roku. W dniu 19 października 1598 roku Oppersdorff ożenił się po raz trzeci, jego wybranką była Anna z Lobkowiczów.
Od 1584 roku Jerzy był dzierżawcą Głogówka wraz z okolicznym majątkiem. Taki stan rzeczy utrzymywał się do 1595 roku, kiedy cesarz Rudolf II sprzedał mu głogóweckie dobra za 100 tysięcy talarów. Nowy właściciel bardziej był zajęty rozwijaniem Głogówka niż inwestowaniem ponad miarę w Polską Cerekiew. Jerzy II sprawował funkcję cesarskiego radcy. W lutym 1601 roku został wpisany w stan czeskiej szlachty.
Jerzy II Oppersdorff zmarł 15 grudnia 1606 roku w Głogówku, gdzie został pochowany w kościele wcześniej przez niego ufundowanym. Wydzierżawiony majątek, który składał się z Polskiej Cerekwi i Głogówka, przeszedł w ręce wdowy Anny. W dniu 2 września 1613 roku nastąpił podział majątku na synów Jerzego II. Właścicielem Polskiej Cerekwi został Fryderyk III.
Podział pozostałej części majątku przedstawiał się w następujący sposób: Wacław otrzymał 62 438 talarów, Rudolfowi przypadły dobra w Głogówku wartości 156 tysięcy talarów, a Jerzy III został pominięty w testamencie.
Niestety, taki obrót sytuacji nie był dla niego do przyjęcia i można powiedzieć, że dzięki swojej pomysłowości dopiął swego, i jak czas pokazał, stał się najbardziej znanym Oppersdorffem na opolskiej ziemi. Jego brat Rudolf był jeszcze niepełnoletni, a poza tym uczył się w czeskim Ołomuńcu, więc siłą rzeczy nie mógł doglądać majątku w Głogówku.
Opieką nad dobrami Rudolfa zajął się Jerzy. Po czterech latach (w 1617 roku) odkupił od niego Głogówek, a transakcja odbyła się w dziwnym miejscu, bo w karecie pomiędzy Nysą i Grodkowem. W 1628 i w 1646 roku Jerzy powiększył swoje dobra o Rzepcze i Pisarzowice. Na swoich ziemiach w dniu 6 października 1642 roku utworzył majorat. Do niego również należały dobra w Raciborzu (1642) i czeskim Frydeku (1636).
Wróćmy jednak do właściciela Polskiej Cerekwi, czyli Fryderyka III. Po podziale rodzinnego majątku wartość jego ziem wynosiła 107 410 talarów. Oprócz Polskiej Cerekwi Fryderykowi przypadły również Łany i Podlesie.
Fryderyk III urodził się w 1593 roku. Lata nauki spędził w Ołomuńcu (1604) i Perugii (1611). We wrocławskiej bibliotece uniwersyteckiej znajduje się dokument z egzaminu w 1608 roku z Ołomuńca, gdzie Fryderyk II nazywany jest „Dominus Fridericus ab Oppersdorff, baron von Aich, Friedstein, Głogówka i Polskiej Cerekwi, słuchacz studiów humanistycznych”. W 1615 roku ożenił się z baronową Anną Marią z Wrbna i Freudenthal.
Doczekał się siedmiorga dzieci, z których sześć urodziło się w pałacu w Polskiej Cerekwi: Jerzy (urodzony 22 kwietnia 1616 roku), Anna Izolda (ur. 21 mają 1619 roku), Fryderyk Leopold (ur. 30 kwietnia 1621 roku), Anna (ur. 25 września 1622, zmarła 13 lipca 1623 roku), Jan Albrecht (ur. 23 grudnia 1623 roku w Głogówku, zmarł w lutym 1629 roku), Franciszek Ernest (ur. 7 lutego 1625 roku, został duchownym) oraz Ferdynand Leopold (ur. 19 lutego 1628 roku).
Po otrzymaniu w spadku majątku w Polskiej Cerekwi, baron przystąpił do powiększania swoich dóbr. Jedną z pierwszych inwestycji była przebudowa i rozbudowa pałacu. Prace ukończono w 1617 roku, o czym wspomina także tablica erekcyjna na pałacu. (Anno MDCXVII Friedericus Liber Baro de Oppersdorff extruxit hanc domum).
Powstała piękna renesansowa rezydencja, godna swego właściciela. W tym samym czasie Fryderyk zakończył budowę kaplicy św. Barbary i przyłączył ją do kościoła.
Pamiątka z tego okresu jest tablica fundacyjna umieszczona nad wejściem do kaplicy, której tłumaczenie brzmi: „Jaśnie Oświecony i Wspaniały Pan, Pan Fryderyk Oppersdorff, wolny Pan na Aich i Friedstein, Pan Polskiej Cerekwi, Bouzova i Dziergowic, postawił ten pomnik dla siebie i swoich następców. Pamiętaj o rzeczach ostatecznych, a nie zgrzeszysz na wieki”.
W 1618 roku Fryderyk powiększył swoje dobra poprzez zakup majątku Bouzov. Ziemie te należały do Oppersdorffów do 1651 roku, kiedy to syn Fryderyka postanowił je sprzedać. Fryderyk III w latach 1625-36 pełnił funkcję starosty księstwa opolsko-raciborskiego.
Dzień 30 kwietnia 1635 roku był dla niego dniem szczególnym, gdyż wraz z bratem Wacławem otrzymali cesarskie nadanie tytułu hrabiego Rzeszy. Niestety, rok później, 18 lipca 1636 roku, świeżo upieczony hrabia zmarł w swoim pałacu w Polskiej Cerekwi. W miejscowym kościele znajduje się płyta nagrobna poświęcona hrabiemu Fryderykowi III von Oppersdorff.
W dniu 17 listopada 1637 roku zmarła także małżonka hrabiego Anna Maria. Pochowano ją w Głogówku w kościele ojców Franciszkanów. Dobra w Polskiej Cerekwi stały się własnością Fryderyka Leopolda, lecz tylko na parę lat. W 1641 roku pałac wraz z należącym do niego majątkiem za 70 tysięcy talarów odkupiła od niego rodzina von Gaschin.
Była to szlachta, która przybyła na teren Śląska w połowie XVI wieku. W kolejnych stuleciach przedstawiciele rodziny zajmowali wiele wysokich stanowisk w cesarskiej służbie i byli uważani za jeden z najbogatszych rodów na Górnym Śląsku. Wielu z nich otrzymywało tytuły szlacheckie. Klasztor i kościół na Górze Świętej Anny był zbudowany właśnie z fundacji rodziny von Gaschin.
Swoje nazwisko przyjęli od wsi Gaszyn koło Wielunia. Pierwsze wzmianki o rodzie z Gaszyna pochodzą z drugiej połowy XIV wieku, kiedy Hanslin z Gaszyna był urzędnikiem wieluńskim w czasach panowania Władysława Opolczyka, a Stanimir z Gaszyna pełnił funkcję wójta Wielunia. Za pierwszego przedstawiciela Gaszynów na Śląsku uważa się Mikołaja Gaszynskiego. Przybył on na Górny Śląsk w pierwszej połowie XVI wieku. Ożenił się z Magdaleną Clemy, córką Jana, właściciela Kietrza. Po jego śmierci w 1554 roku otrzymał w wianie żony połowę dóbr rodziny Clemy, a drugą część odkupił od szwagierki Anny von Reiswitz w 1559 roku.
Miasto Kietrz wraz z zamkiem było siedzibą rodu do 1879 roku. Mikołaj miał dwójkę synów – Jana i Melchiora. Po śmierci Mikołaja w 1583 roku większą część majątku odziedziczył Jan, który po jakimś czasie przekazał wszystkie dobra bratu Melchiorowi, za wyjątkiem Sudołu, koło Raciborza. Powodem takiej decyzji był zatarg z biskupem Ołomuńca, wskutek czego Jan został uwięziony w Pradze.
Melchior, urodzony w 1541 roku, ożenił się z Małgorzatą von Skal. Z tego małżeństwa urodziło się czterech synów (Mikołaj Karol, Melchior Ferdynand, Jan Jerzy, Joachim Ludwik) i jedna córka (Anna). W 1621 roku Melchior został wpisany w stan czeskich baronów. Tytuł ten otrzymał z rąk cesarza Ferdynanda II.
Pierwszym właścicielem z rodu Gaszynów w Polskiej Cerekwi został syn Melchiora, Melchior Ferdynand. Urodził się w 1581 roku. Jak pokazał czas był on jednym z najbardziej utytułowanych przedstawicieli rodziny. Od 1625 roku był cesarskim radcą. W tym samym roku został kanclerzem księstwa opolsko-raciborskiego, a w latach 1636-52 pełnił w nim funkcję starosty. W 1626 roku był hetmanem powiatu oleskiego. Między 1646 a 1649 rokiem piastował stanowisko starosty hrabstwa kłodzkiego. W 1653 roku był wiceprezydentem, a w 1657 roku już prezydentem kamery cesarskiej Śląska.
Nim Melchior Ferdynand nabył Polską Cerekiew, to 13 marca 1631 roku kupił majątek w Żyrowej, wówczas w powiecie strzeleckim, za sumę 24 tysięcy talarów. To tutaj zamierzał urządzić swoją nową siedzibę. Zniszczony w czasie wojny trzydziestoletniej pałac został odbudowany w ciągu trzynastu lat, ale po zakończeniu prac była to jedna z najpiękniejszych rezydencji Górnego Śląska.
Za swoje zasługi dla kraju Melchior Ferdynand w 1633 roku otrzymał tytuł austriackiego hrabiego.
Do 1658 roku von Gaschin (w międzyczasie rodzina zmieniła nazwisko) posiadał na Śląsku 35 majątków. Z nich to właśnie w 1658 roku utworzył majorat z siedzibami w Polskiej Cerekwi oraz w Żyrowej. W 1655 roku sprowadził franciszkanów na Górę Świętej Anny. Ufundował dla nich klasztor, a akt nadania zatwierdził król Polski Jan Kazimierz 16 czerwca 1657 roku. Budowa klasztoru została zakończona w 1659 roku.
W 1663 roku Melchiorowi został nadany tytuł hrabiego Rzeszy. Pod koniec życia von Gaschin postanowił rozbudować kościół na Górze Świętej Anny, lecz nie dożył już zakończenia prac. Zmarł przed 16 lipca 1665 roku, w pałacu w Polskiej Cerekwi. Hrabia nie był żonaty i nie miał dzieci. Jego majątek w drodze dziedziczenia przeznaczył w testamencie dla najstarszego brata, pod warunkiem, iż ten będzie wyznania katolickiego. Z powodu przedwczesnej śmierci najstarszego w rodzinie Jana Jerzego (1659), dobra otrzymał jego syn – Jerzy Adam. Młody hrabia odziedziczył majątek w wieku 22 lat.
Jerzy Adam Franciszek Leopold urodził się w 1643 roku. Był synem Jana Jerzego i jego drugiej żony Marii Anny von Oppersdorff. Jerzy Adam miał dwóch braci – Ferdynanda Ottona i Rudolfa, oraz trzy siostry – Annę, Małgorzatę i Joannę. W wieku 15 lat rozpoczął naukę. Wstąpił do bractwa Aniołów Stróżów w Hulczynie i poświecił się studiom. Po otrzymaniu spadku po ojcu i wuju jego majątek składał się z dóbr (tzw. państw) w Oleśnie, Polskiej Cerekwi, Kietrzu, Hulczynie i Żyrowej oraz z kilkunastu mniejszych majątków, takich jak m.in. Ciężkowice, Wronin czy Woźniki koło Lublińca. Jerzy Adam był dwukrotnie żonaty. Po raz pierwszy z hrabiną von Saurau, która zmarła w 1688 roku, a po raz drugi z hrabiną von Lobkowitz. Doczekał się pięciorga dzieci: Franciszka Karola, Jana Józefa, Karola Ludwika Antoniego oraz Marię Annę i Marię Katarzynę.
Jerzy Adam był tajnym radcą cesarskiego dworu, a od 1665 roku starostą księstwa opolsko-raciborskiego. Od 1667 roku wspierał ojców dominikanów w Raciborzu, przeznaczył 500 talarów na cotygodniowe msze święte. Na Górze Świętej Anny kontynuował rozbudowę kościoła. Świątynia została konsekrowana 1 kwietnia 1673 roku.
Za sprawą księdza Czekasiusa, który pragnął aby msze święte w Polskiej Cerekwi odprawiać sześć razy w tygodniu, w pałacu powstała kaplica. Realizację swojej fundacji w wysokości 2000 talarów powierzył hrabiemu Jerzemu Adamowi von Gaschin. Jego również wyznaczył na swojego spadkobiercę. Kaplica w pałacu powstała około 1687 roku.
Znajdowała się w zachodniej części pałacu, nad głównym wejściem na dziedziniec. Jak opisuje protokół wizytacyjny z tego roku, była to kaplica o charakterze bardzo prywatnym i domowym, z przesklepionym sufitem. W kaplicy msze odprawiał pałacowy kapłan. On także udzielał sakramentu chrztu dzieciom właścicieli. Zaistniała sytuacja bardzo dobrze wpływała na rozwój wiary katolickiej, jednak dobre czasy skończyły się w 1826 roku, gdy pałac należał do rodziny Seherr-Thoss. W tym czasie zaginęła także fundacja dla pałacowego kapłana.
W latach 1700-09 na polecenie hrabiego trwała budowa kalwarii na zboczach Góry Świętej Anny. Pracami kierował włoski architekt mieszkający w Opolu Domenico Sighno.
Hrabia Jerzy Adam najwięcej czasu spędzał w pałacu w Polskiej Cerekwi. Stąd zarządzał pracami przy budowie kalwarii na Górze Świętej Anny, tu przyjmował gości i interesantów. Zmarł 6 października 1719 roku. Pochowano go w rodzinnym grobowcu w kościele ojców Dominikanów w Raciborzu. Niestety, hrabia nie zostawił testamentu i z tego powodu bracia 8 grudnia 1719 roku sami podzielili majątek. Najmłodszy syn – Karol Ludwik Antoni (ur. w 1691 roku) otrzymał Olesno, Wronin i Mierzęcin oraz dobra na Śląsku Cieszyńskim – Rychvald, Lutyne, Porube i Doubrave. Jan Józef otrzymał miasto i państwo Hulczyn, Darkovice, Petrkovice, Hostalkovice, Ludgerovice, Dlouha Ves, Bobrowniki i inne. Najstarszy syn – Franciszek Karol otrzymał dobra Polska Cerekiew, Ciężkowice, Chrósty, Bodzanowice, Ligotę, Żyrową, Kietrz i połowę Przedborowic oraz tytuł ordynata.
Hrabia Franciszek Karol von Gaschin urodził się w 1681 roku. W 1708 roku poślubił Marię Teresę von Guttenstein, z którą nie doczekał się potomstwa. Jego żona była osobą bardzo religijną. Pamiątka po jej szczodrości dla kościoła w Polskiej Cerekwi jest m.in. piękny relikwiarz św. Barbary z 1737 roku. Wykonany był w stylu barokowym, srebrny z pozłacaną koroną. Miał wysokość 27 centymetrów, na stopie plakietkę z inskrypcją św. Barbary. Na odwrotnej stronie znalazł się napis: Maria Theresia Gräfin von Gaschin, geborene Gräfin von Guttenstein 1737.
W 1885 roku dzieło sztuki poddano renowacji, o czym przypomina dodatkowy napis na plakietce.
Franciszek Karol w 1721 roku ufundował kamienną figurę św. Jana Nepomucena.
Hrabia pełnił funkcję komornika cesarskiego i asesora sądu ziemskiego. Z czasów jego panowania zachowały się dwa protokoły wizytacyjne, które zawierały ukryte opinie na temat moralności panującej w parafii, jak i samego hrabiego: „Różne przestępstwa, a najbardziej zmysłowe i cielesne krzewią się w miejscu, a z powodu nie lepszego pana, nie może się dokonać ich naprawa”.
Hrabia Franciszek Karol należał do bractwa św. Józefa z Jemielnicy. W księdze bractwa możemy odnaleźć także inne osoby powiązane z pałacem w Polskiej Cerekwi, m.in. mistrzyni dworu Hedwiga von Ehrenfeld, Josepha – synowa nadwornego lekarza hrabiego, dwórka Maria Teresa Fettin, mistrzyni dworu Ewa Augustyna Fettin i pałacowy kapelan August Kazek.
Franciszek Karol von Gaschin zmarł 20 kwietnia 1733 roku. Pochowany został w kościele ojców Dominikanów w Raciborzu, a jego serce trafiło do kościoła na Górze Świętej Anny. Z powodu braku dziedzica majątek trafił w ręce brata Jana Józefa. Młodszy z rodzeństwa urodził się w 1681 roku. Był majorem wojsk cesarskich i podkomorzym cesarsko-królewskim. Ożenił się z Antoniną von Schubert, zmarłą w 1755 roku. Hrabia Jan Józef w 1733 roku zapoczątkował budowę murowanego kościoła na Górze Świętej Anny, jednak za swojego życia nie ukończył budowy. Zmarł 6 czerwca 1740 roku. Także ten właściciel Polskiej Cerekwi nie doczekał się potomstwa, więc majątek w końcu przeszedł w ręce najmłodszego brata – Karola Ludwika von Gaschin.