Fot. archiwum Gabinet tracił możliwość sprawowania władzy, gdy tracił zaufanie większości parlamentarnejKonstytucja Marcowa
17 marca 1921. Jednym z najważniejszych zadań wybranego w styczniu 1919 r. Sejmu Ustawodawczego było uchwalenie Ustawy Zasadniczej, która miała uporządkować system prawno-polityczny w Rzeczpospolitej
Prace nad projektem konstytucji trwały ponad dwa lata. 1 czerwca 1921 r. zaczęła obowiązywać pierwsza, nowoczesna konstytucja w dziejach Polski XX wieku, uchwalona na uroczystym posiedzeniu Sejmu 17 marca.
Sejm Ustawodawczy
26 stycznia 1919 r. odbyły się na terenach objętych przez polską administrację wybory do Sejmu Ustawodawczego. Głosowano na ziemiach dawnego Królestwa Polskiego i Zachodniej Galicji. Do składu wybranego Sejmu Ustawodawczego dołączono polskich posłów do parlamentu austriackiego (Reichsrat) i niemieckiego (Reichstag), a później także posłów do wileńskiego Sejmu Orzekającego (1921 r.). Głównym celem Sejmu było stworzenie ram prawnych dla ustroju państwowego. Zostały one wstępnie określone uchwaloną już 20 lutego 1919 r. tzw. „Małą Konstytucją”, która obowiązywała do marca 1921 r. Polska stawała się republiką parlamentarną, z Naczelnikiem Państwa, Józefem Piłsudskim.
Przez ponad dwa lata trwały nie tylko walki w obronie granic nowopowstałego państwa, ale także prace nad opracowaniem nowoczesnej i postępowej konstytucji, która miała wprowadzić system demokracji parlamentarnej. Pierwszą konstytucję, obejmującą swym zakresem cały ustrój wolnej Rzeczpospolitej, uchwalono w tym samym parlamencie 17 marca 1921 r. Stanowiła ona pierwszą od 1791 r. w pełni suwerenną ustawę zasadniczą.
Prace nad Konstytucją
Początki prac sięgają pierwszych decyzji premiera Jędrzeja Moraczewskiego, który jeszcze w 1918 r. powołał do życia Biuro Konstytucyjne. Kolejny premier, Ignacy Jan Paderewski, ustanowił tzw. Ankietę Konstytucyjną, czyli gremium zrzeszające wybitnych konstytucjonalistów z prof. Michałem Bobrzyńskim na czele. 14 lutego 1919 r. wyłoniono sejmową Komisję Konstytucyjną składającą się z przedstawicieli klubów poselskich. Przewodniczyli tej komisji kolejno Władysław Seyda, Maciej Rataj i na końcu Edward Dubanowicz, który miał największy wpływ na finalny kształt projektu. Podstawowymi założeniami konstytucjonalistów było uznanie narodu, rozumianego jako ogół obywateli, za jedyne źródło władzy państwowej, przyjęcie zasady pięcioprzymiotnikowego prawa (powszechne, równe, tajne, wolne i proporcjonalne) oraz przyznanie parlamentowi naczelnego miejsca w systemie władz państwowych. Pierwsze dyskusje w sejmie nad projektem odbyły się 8 lipca 1920 r., jednak intensyfikacja prac nastąpiła we wrześniu, już po odparciu bolszewickiej ofensywy.
Od początku trwały zażarte kłótnie między stronnictwami o kształt przyszłego ustroju państwa. Jedynym czynnikiem, który konsolidował wszystkie strony konfliktu (endecki Związek Ludowo-Narodowy, PSL „Piast”, PSL „Wyzwolenie” i Polska Partia Socjalistyczna), była chęć ograniczenia pozycji przyszłego prezydenta, którym według ich przewidywań, mógł zostać Józef Piłsudski. Punkty sporne koncentrowały się wokół praw obywatelskich, praw mniejszości narodowych, ale przede wszystkim dwuizbowego charakteru parlamentu. Prawica zdecydowanie opowiadała się za dwoma izbami, natomiast lewica uważała taką formę parlamentu za przeżytek, szczególnie w przypadku, gdyby Senat miał składać się w części z osób, które znalazły się w nim ze względu na pełnione funkcje, np. rektorów wyższych uczelni. Ostatecznie przeforsowano propozycję prawicy parlamentarnej, ale odrzucając nominację na senatorów osób pełniących szczególnie prestiżowe godności. Politycy chrześcijańsko-narodowi zrezygnowali również z zapisu gwarantującego urząd prezydenta wyłącznie Polakowi, wyznania katolickiego, czy też z wprowadzenia zasady podziału szkolnictwa powszechnego według kryteriów wyznaniowych. Te ustępstwa większości udobruchały lewicę i 17 marca 1921 r. Sejm przyjął tekst konstytucji przez aklamację. Nieliczni, jej przeciwnicy w tym czasie opuścili miejsce obrad. Szybkość w procedowaniu była podyktowana zbliżającym się plebiscytem na Górnym Śląsku.
Dominacja władzy ustawodawczej
Konstytucja Marcowa składała się ze 126 artykułów, podzielonych na 7 rozdziałów. Przyjęto w niej klasyczny podział na władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą, określono podstawowe obowiązki obywateli oraz zagwarantowano im szeroki zakres praw. Najważniejszym organem władzy w państwie był dwuizbowy parlament. Kluczowy w parlamencie był Sejm, czyli izba niższa, poselska, złożona z 444 posłów wybieranych na 5-letnią kadencję, a Senat stanowiło 111 wybieralnych senatorów. Władza ustawodawcza decydowała o kluczowych aspektach działania państwa: prawie, budżecie, podatkach, liczebności wojska, kierunkach polityki zagranicznej. Izba poselska pełniła funkcję kontrolną nad powoływanym, najczęściej z większości parlamentarnej, rządem udzielając mu absolutorium, czy też odwołując w ramach braku votum zaufania, pojedynczych ministrów lub cały gabinet. Senat pełnił tylko rolę opiniodawczą dla projektów ustaw.
Gabinet tracił możliwość sprawowania władzy, gdy tracił zaufanie większości parlamentarnej
Konstytucja Marcowa
Rząd wykonywał decyzje władzy ustawodawczej. Ministrowie byli mianowani przez prezydenta, ale odpowiedzialni byli przed parlamentem, konstytucją, Bogiem i historią. To w rękach ministrów leżała realizacja prawa stanowionego w Sejmie, ale także inicjatywa ustawodawcza. Gabinet tracił możliwość sprawowania władzy, gdy tracił zaufanie większości parlamentarnej lub gdy ta ulegała zmianie wynikającej z dynamicznego rozwoju sytuacji na aktualnej scenie politycznej, np. w wyniku rozpadu koalicji rządzącej.
Osoba Prezydenta RP, reprezentanta państwa w oficjalnych międzynarodowych kontaktach, ale także urzędnika ostatecznie kontrasygnującego akty rządowe, stanowiła jedynie dodatek uzupełniający strukturę konstytucyjną władzy. Formalnie sprawował nadzór nad armią jako zwierzchnik sił zbrojnych, jednak w trakcie wojny nie mógł zostać wodzem naczelnym. Nie posiadał inicjatywy ustawodawczej, ani też prawa veta. Jego kadencja trwała 7 lat, a wyboru dokonywało Zgromadzenie Narodowe, złożone z obydwóch izb parlamentu, pod przewodnictwem Marszałka Sejmu. Tenże Marszałek był konstytucyjnym następcą prezydenta w przypadku jego śmierci lub dymisji. Trzeci filar władzy sprawowało niezależne sądownictwo, oparte na sądach powszechnych i szczególnych. System sądowniczy II RP po 1921 r. uzupełniały Najwyższy Trybunał Administracyjny, Trybunał Kompetencyjny oraz Trybunał Stanu.
Prawa i obowiązki obywatelskie
Konstytucja Marcowa stanowiła nowoczesny, jak na ówczesne standardy, dokument prawny. Świadczą o tym nieliczne obowiązki obywateli (takie jak m.in.: wierność państwu, poszanowanie prawa, ponoszenie świadczeń i ciężarów publicznych, służba wojskowa), za to szerokie gwarancje praw obywatelskich. Do nich zaliczano ochronę życia, mienia i wolności, równość wobec prawa, wolność myśli i przekonań, wyboru miejsca zamieszkania, tajemnicę korespondencji, wolność prasy i sumienia, nauki i nauczania, prawo organizowania się, strajków i urządzania zgromadzeń, nienaruszalność własności prywatnej przez państwo czy udział w wyborach parlamentarnych bez względu na pochodzenie, płeć, wyznanie, czy narodowość. Konstytucja weszła w życie w dniu jej ogłoszenia 1 czerwca 1921 r. i stanowiła jeden z najnowocześniejszych aktów prawnych Europy. Odwzorowana na francuskim modelu konstytucyjnym i ustrojowym wpisywała państwo polskie do elity demokracji parlamentarnych.
Według założeń polityków prawicy i lewicy, konstytucja miała stanowić hamulec dla liderów politycznych, takich jak Józef Piłsudski, którzy swym charakterem i sposobem prowadzenia polityki mogli zagrozić demokracji. Piłsudski jednak nie chciał być zegarmistrzem, któremu przynosi się do naprawy nie przez niego zepsuty zegarek, dlatego nie ubiegał się o urząd prezydenta, a w 1923 r. wycofał się z życia politycznego. Zagrożeniem dla funkcjonowania państwa okazała się za to „sejmokracja”, czyli permanentna inercja władzy ustawodawczej, wynikająca z rozdrobnienia sceny politycznej. Doprowadziło to do zamachu majowego Józefa Piłsudskiego w 1926 r., który jedyną możliwość naprawy sytuacji widział we wzmocnieniu władzy wykonawczej.
Jednak tego zimnego dnia, 17 marca 1921 r., uchwalenie konstytucji oznaczało prawdziwe święto demokracji. Zaraz po głosowaniu w Sejmie Ustawodawczym posłowie wraz z Naczelnikiem Państwa Józefem Piłsudskim udali się na mszę dziękczynną do katedry św. Jana, a mieszkańcy Warszawy wyszli tłumnie na ulice wiwatując na ich cześć.
Cykl powstaje we współpracy z krakowskim oddziałem Instytutu Pamięci Narodowej. Autorzy są historykami, pracownikami IPN.