Chrztu Polski w 966 roku nie było. Chrzest przyjął tylko Mieszko I oraz jego dwór
Wczoraj zaczęły się w Polsce obchody 1050. rocznicy Chrztu Polski. To było pierwsze wejście Polski do Europy - mówi prof. Jerzy Sperka, dyrektor Instytutu Historii Uniwersytetu Śląskiego
Co właściwie świętujemy w Polsce od dzisiaj?
1050. rocznicę chrztu Mieszka I.
Tylko tyle? A nie rocznicę chrztu Polski?
Utożsamianie chrztu Mieszka z chrztem Polski wzięło się stąd, że władca wczesnośredniowieczny to władca patrymonialny, swoje władztwo traktował jako własność. Skoro przyjął chrzest, oznaczało, że poddani też mają się ochrzcić. A to działo się z oporami, wolno, trwało nieraz wieki.
Pięćdziesiąt lat temu, w 1966 roku, obchodziliśmy jeszcze 1000 lat państwa polskiego. Czy 966 rok to także świt dziejów Polski?
To nie jest żaden początek państwa polskiego, bo za taki przyjmuje się koniec IX wieku. Giecz, niedaleko Gniezna, powstał w latach 60. IX wieku. Jest najstarszym grodem w Wielkopolsce i początkowo jednym z najważniejszych grodów Polan.
Niektórzy historycy wątpią, czy do chrztu Mieszka I doszło w 966 roku. Wskazują, że możliwy jest też rok 965.
Są takie sugestie, ale przyjmujemy oficjalnie to, co jest zapisane w Rocznikach Polskich, czyli rok 965 - Dobrawa przybywa do Mieszka I, rok 966 - książę bierze chrzest, rok 967 - narodziny Bolesława Chrobrego, choć niektórzy sugerują, że może urodził się wcześniej, co mogłoby oznaczać, że poczęcie było za Mieszka niechrześcijańskiego.
Ponoć Dobrawa nie dopuszczała Mieszka do alkowy, zanim nie przyjmie chrztu?
Nie wiemy, jak było. Gall Anonim moralizuje w XII w., że nie podzieliła z nim łoża, dopóki nie wyrzekł się pogaństwa. Podobno właśnie poprzez alkowę próbowała nakłonić go do chrztu. Tak sugeruje, na początku XI w., niemiecki kronikarz Thietmar. Nie przeceniałbym jej roli w tym małżeństwie.
Przyjmujemy, że Mieszko został ochrzczony 14 kwietnia, bo właśnie wtedy, w 966 roku, wypadała Wielka Sobota, a takie
wydarzenia, jak chrzest władcy, planowano w najważniejsze święto chrześcijan. Ta data jest pewna?
Nigdzie nie jest odnotowana. Książę mógł zostać ochrzczony w każdym innym dniu. Chrzest był wielkim wydarzeniem dla monarchy, jego dworu i nic ponadto. My go wyolbrzymiamy.
Nie biły dzwony chrześcijańskiej Europy?
Nie i nawet nie odnotowano faktu przyjęcia chrztu przez Mieszka w kronikach europejskich. Jest o nim wzmianka tylko w źródłach polskich.
Gdzie Mieszko został ochrzczony? W Poznaniu, gdzie pod katedrą archeolodzy natrafili na relikty misy chrzcielnej. A może w Lednicy?
Nikt nie zapisał, gdzie to się stało. Kronikarz niemiecki Thietmar daje do zrozumienia, że chrzest miał miejsce w kraju Mieszka, ale też nie wskazuje konkretnego miejsca. Kronika Thietmara powstała przed rokiem 1018, a więc w miarę blisko interesujących nas zdarzeń. Misa z Poznania jest jednak płytka, podejrzewa się, że raczej mogła służyć do zaprawy murarskiej w czasie budowy świątyni, a nie do chrztu. Teraz przeważa hipoteza, że tym miejscem jest Ostrów Lednicki, gdzie później był duży pałac książęcy i kaplica. Do tego grodu miała zostać przywieziona Dobrawa i tam jej zbudowano pierwszy kościółek. Przy ołtarzu odkryto dwa baptysteria. Ostatnio w Poznaniu, obok katedry, archeolodzy natrafili na relikty kościoła z X wieku, który - według legendy - ufundowała Dobrawa. Może więc tam został Mieszko ochrzczony?
Niektóre opracowania wskazują też na Czechy albo Niemcy. Fałszywy trop?
Przez długie lata rzeczywiście uważano, że do chrztu Mieszka doszło poza granicami. Praga nie miała w tym czasie biskupstwa, Ratyzbona była biskupstwem dla Czech. To może tam? A może w innych miastach niemieckich? Ostatecznie wrócono do Polski, bo gdyby książę pogański przybył z orszakiem do innego kraju, aby się ochrzcić, ktoś by to odnotował i wykorzystał politycznie. A tu nikt się nie przyznaje, że pogańskiego władcę wprowadził do chrześcijaństwa.
I kolejna wątpliwość. Mieszko przyjął chrzest za pośrednictwem Czechów, by poddać się Rzymowi i uniezależnić się od kościoła niemieckiego? Czy jednak ochrzcili go Niemcy?
Myślę, że ochrzcił go któryś z kapłanów towarzyszących Dobrawie. Mógł to być Jordan, późniejszy biskup. Za pośrednictwem czeskim przyjęliśmy chrześcijaństwo, o czym świadczy także słownictwo kościelne, liturgiczne, które ma swoje źródło w języku czeskim. Ale Czesi pozostawali pod jurysdykcją kościoła niemieckiego. Władcą zaś numer jeden w Europie był wówczas cesarz niemiecki, któremu faktycznie było podporządkowane papiestwo. Papież nie mógł niczego zrobić wbrew decyzjom cesarza. Także Mieszko nie mógł przeciwstawić się cesarzowi, szukając niezależności w Rzymie. Kontakty Mieszka z Niemcami były wtedy niezłe.
Polska z końca X wieku zajmowała ponad 250 tys. km kw., ale była rzadko zasiedlona, 4-5 mieszkańców na km kw. Zamieszkiwało ją około miliona ludzi, liczyła 2,5 tys. grodów. Od dawna dymiły tu piece hutnicze. Rosła w siłę?
Była jednak państwem na dorobku, podobnym do Czech i Węgier. Państwa wczesnofeudalne w całej Europie żyły z podbojów i poszerzania swoich granic. Skoro Mieszko mógł zająć Śląsk, przypuszczalnie w 990 roku, to go zajął, bo pewnie przeciwnik był słabszy.
W literaturze ludzie tamtej epoki są przedstawiani jako barbarzyńcy, niepiśmienni i nieokrzesani. Taki był Mieszko?
W tym czasie cała Europa była nieokrzesana, okrutna i agresywna. Nie było litości dla przegranych, słabych. Oślepianie, wydarcie języka, obcięcia uszu czy ręki nie było niczym niezwykłym. Wszystkie państwa średniowieczne budowano ogniem i mieczem. Kto sprytniejszy, z większym intelektem, ten wygrywał.
Mieszko zwrócił się ku Europie, przyjmując nową religię, bo inaczej zostałaby Polsce narzucona siłą. A i tak bez użycia siły się nie obeszło?
Takie były czasy. Chrzest Mieszka I, zanurzonego do połowy w wodzie święconej w baptysterium, zobaczyła garstka ludzi z jego otoczenia. Wprowadzenie nowej ideologii musiało rodzić opór, choćby kapłanów pogańskich. Kilkadziesiąt lat później Chrobry kazał wybijać zęby, żeby poddani przestrzegali Wielkiego Postu i nie jedli mięsa. 70 lat po chrzcie Mieszka doszło do wielkiego buntu, także antychrześcijańskiego. Zabijano kapłanów, niszczono kościoły, które nie zawsze uosabiały to, co najlepsze.
Dlaczego Kościół organizował się tak powoli? Arcybiskupstwo w Gnieźnie, z biskupstwami w Krakowie, Wrocławiu i Kołobrzegu, zakładał dopiero Bolesław Chrobry po zjeździe w Gnieźnie.
To nie było takie proste. Należało ściągnąć ludzi z zewnątrz, a nie było ich wielu. Potrzebna była zgoda na utworzenie biskupstwa, uposażenie. Nie mogły wyrażać sprzeciwu biskupstwa, które uzurpowały sobie prawo do tych terytoriów. Wcześniej chrystianizowane Czechy uzyskały własne biskupstwa w latach 70. X wieku, a arcybiskupstwo dopiero w połowie XIV wieku.
Gdy Mieszko przyjmował chrzest, Śląsk i Małopolska były pod czeskim panowaniem. Śląsk czymś się wyróżniał od państwa Polan?
Obawiam się, że cywilizacyjnie niczym się nie różnił. Chrześcijaństwo dotarło tu troszkę wcześniej.
Ile wcześniej Śląsk mógł być chrześcijański?
Nic nie wiemy o żadnej zorganizowanej akcji chrystianizacyjnej. Niewątpliwie chrześcijanie pojawili się na Śląsku prędzej niż w państwie Polan o jakieś kilkanaście, może kilkadziesiąt lat.
Skąd zatem pomysł, że z misją przyszedł na Śląsk z Moraw wysłannik Metodego?
Są takie domysły, że południowe ziemie późniejszej Polski dostały się pod panowanie wielkomorawskie. W „Żywocie św. Metodego”, który powstał po 885 r. i śmierci Metodego, jest informacja o potężnym księciu utożsamianym z państwem Wiślan, który urągał chrześcijanom. Metody miał go ostrzec; jeżeli się nie ochrzci, to zostanie ochrzczony siłą na cudzej ziemi. I tak to się stało, kwituje opowieść autor „Żywota...”. Nie ma jednak jednoznacznych śladów, które by potwierdzały ten przekaz. Trudno w niego, bez licznych wątpliwości, uwierzyć. Metody, gdy był na Morawach, borykał się z tyloma problemami u siebie, że nie miał możliwość prowadzenia jeszcze misji na zewnątrz. Aby taką misję zorganizować na terenach podbitych, trzeba było mieć poparcie i oparcie jakiegoś władcy. Ktoś musiał ją sfinansować, dać ochronę. A różnie układały się stosunki Metodego z księciem Świętopełkiem. Państwo morawskie upadło w pierwszej dekadzie X w. pod ciosami Węgrów i Niemców.
Schedę po upadku państwa morawskiego częściowo przejęło państwo czeskie, chrześcijańskie. Może stąd te wpływy?
Wiele wskazuje na to, że tak. Niedawno odkryto pod obecną katedrą we Wrocławiu fragmenty kościoła datowanego na lata 80. X wieku, jeszcze z czasów czeskich. Skoro byli chrześcijanie, musieli mieć swój kościół. Z późniejszych przekazów wiemy, że biskupstwu praskiemu, które powstało w 973 r. miały podlegać późniejsze tereny Polski południowej, w tym ziemie śląskie.
Za panowania Mieszka I w całości zbudowano Opole. Dlaczego było ważne to miejsce?
Dobrze położone nad rzeką, miejsce strategiczne, centrum plemienia Opolan. Grody wznoszono tam, gdzie były potrzebne, stawały się centrami lokalnej administracji.
Mieszko okazał się przewidującym politykiem, bo postanowił wziąć udział w dziejach Europy?
Niewątpliwie to było pierwsze wejście Polski do Europy, trochę takie, jak wchodzi się do elitarnego klubu, w którym nie zawsze można liczyć na równe traktowanie. Ale jest się w tym gronie, a nie w świecie barbarzyńskim i trzeba dopiero wypracować w nim swoją pozycję.