ABC filmowca i malarza, czyli krótki alfabet Andrzeja Wajdy

Lucjan Strzyga

Myliłby się ten, kto na zmarłego twórcę „Kanału” spoglądałby jedynie jak na filmowca. Wajda był znacznie ciekawszy: nie stronił od literatury i teatru, nie unikał polityki i działalności społecznej.

Po śmierci Wajdy AFP przypomniała, że gdy w 1957 r. reżyser odebrał za „Kanał” Srebrną Palmę na festiwalu w Cannes, rozpoczął nowy rozdział w historii światowego kina. „To był początek wszystkiego” - przyznał Wajda 50 lat później.

A jak Agora

• Publiczna spółka prawa handlowego, notowana na giełdzie w Warszawie, prowadząca działalność medialną i wydawniczą. Spółkę, której sztandarowym medium jest „Gazeta Wyborcza” założono w mieszkaniu Wajdy na Żoliborzu.

A jak ASP

• W 1946 Wajda podjął studia malarskie na ASP w Krakowie. W lipcu 1949 r. zrezygnował ze studiów na akademii, podejmując studia z reżyserii w Szkole Filmowej w Łodzi.

B jak „Brzezina”

• „Brzezina” (1970) powstała na podstawie opowiadania Jarosława Iwaszkiewicza. Film wyróżniał się wizją plastyczną, porównywaną do obrazów Jacka Malczewskiego.

D jak Debiut

• Pełnometrażowym debiutem fabularnym reżysera było „Pokolenie”. Film miał premierę w 1955 r. . Traktował o młodych aktywistach GL, którzy w czasie wojny organizują konspirację przeciwko hitlerowcom.

G jak Głuchy

• Podwyszkowski dwór w Głuchach wybudowany został w XVIII w. W 1821 r. przyszedł tu na świat Cyprian Kamil Norwid. W 1965 r. dwór nabył Andrzej Wajda i Beata Tyszkiewicz. Kilkanaście lat później podarowali go swojej córce - Karolinie Wajdzie.

E jak Ekspresjonizm

• Najbardziej ekspresjonistycznym filmem w dorobku Wajdy była „Ziemia obiecana” na podstawie powieści Władysława Reymonta, której główną tematykę stanowiły namiętności i szalejący kapitalizm w XIX-wiecznej Łodzi. Główne role zagrali w nim Daniel Olbrychski, Wojciech Pszoniak i Andrzej Seweryn, natomiast muzykę skomponował Wojciech Kilar.

J jak Janda

• Krystyna Janda po raz pierwszy na ekranie pojawiła się w 1973 r. w serialu „Czarne chmury”. Ale dopiero rola Agnieszki w filmie Andrzeja Wajdy „Człowiek z marmuru” (1976) była w jej karierze artystycznej przełomem.

J jak Jazz

• Jazzowym epizodem w dorobku Wajdy był film „Niewinni czarodzieje” z 1960 r.. Przedstawił w nim grę miłosną pomiędzy dwiema młodymi osobami. Ze względu na swobodę obyczajową i jazzową muzykę Krzysztofa Komedy „Niewinni czarodzieje” wywołali kontrowersje wśród krytyków.

K jak „Kanał”

• Po premierze „Kanału” Wajda odniósł międzynarodowy sukces. Film wyprodukowano w roku 1956 r., powstał na podstawie opowiadania Jerzego Stefana Stawińskiego. Tematem tego dzieła była agonia powstania warszawskiego i żołnierzy AK próbujących przeżyć w trakcie zaciętych walk. Film otrzymał Srebrną Palmę na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Cannes, zapoczątkowując polską szkołę filmową.

K jak „Katyń”

• W 2007 r. reżyser pokazał „Katyń”, który przełamywał filmowe milczenie w sprawie zbrodni katyńskiej. Andrzej Wajda chciał w ten sposób uczcić pamięć ojca, jeńca obozu w Starobielsku, zamordowanego w Charkowie. Nakręcona za 15 milionów zł produkcja traktowała o losach polskich oficerów pojmanych przez władze radzieckie oraz ich rodzin. Film zdobył 8 Orłów, a także został nominowany do Oscara.

L jak „Lotna”

• W 1959 r. Wajda wyreżyserował kolejny film mierzący się z mitem polskiego romantyzmu - „Lotną, traktującą o losie polskich ułanów podczas kampanii wrześniowej.

M jak Manggha

• W listopadzie 1994 r. otwarto Centrum Sztuki i Techniki Japońskiej Manggha. Wybudowano je w Krakowie nad Wisłą według projektu Araty Isozakiego. Fundatorami budynku byli Andrzej Wajda i Krystyna Zachwatowicz.

O jak Olbrychski

• W 1965 r. zagrał swoją pierwszą dużą rolę u Wajdy - Rafała Olbromskiego z „Popiołów”. Odtąd regularnie grywał w jego filmach, m. in. w „Wszystko na sprzedaż”, „Polowanie na muchy”, „Krajobraz po bitwie”, „Brzezina”, „Wesele”, „Ziemia obiecana”.

O jak Oscar

• Wajda był wielokrotnie nagradzany za swoją twórczość. W 1998 r. został laureatem weneckiego Złotego Lwa za dorobek życia. W 2000 r. za całokształt działalności filmowej został uhonorowany Oscarem.

P jak „Pan Tadeusz”

• Od lipca do września 1998 r. Andrzej Wajda kręcił ekranizację narodowej epopei Adama Mickiewicza „Pan Tadeusz”. W przedsięwzięciu wzięła udział plejada polskich aktorów, m.in. Bogusław Linda, Daniel Olbrychski i Andrzej Seweryn.

P jak „Popiół i diament”

• Swoją pozycję w światowym kinie reżyser ugruntował „Popiołem i diamentem” zrealizowanym w 1958 r. Powstał on na kanwie powieści Jerzego Andrzejewskiego pod tym samym tytułem.

P jak Polityka

• W czasie konfliktu w środowisku solidarnościowym i w OKP w 1990 r. Wajda wystąpił z niego. W 1991 r. wstąpił do Parlamentarnego Klubu Unii Demokratycznej. Ostatecznie zrezygnował z działalności politycznej. W 2010 r. i w 2015 r. poparł Bronisława Komorowskiego jako kandydata na urząd Prezydenta RP, a w 2011 r. w wyborach PO.

P jak „Powidoki”

• Ostatni film Wajdy, z główną rolą Bogusława Lindy. Obraz inspirowany życiem malarza Władysława Strzemińskiego został wybrany na polskiego kandydata do Oscara dla najlepszego filmu nieanglojęzycznego.

P jak „Psy”

• Film sensacyjny Władysława Pasikowskiego z 1992 r. Film wzbudził wiele kontrowersji, szczególnie krytykowana była scena, w której pijani esbecy wynoszą na ramionach nieprzytomnego kolegę, śpiewając znaną m. in. z „Człowieka z żelaza” Andrzeja Wajdy „Balladę o Janku Wiśniewskim”. Wajda miał wyrazić się wówczas o „Psach”, że - jak pisze Zdzisław Pietrasik w ostatniej „Polityce” - „przestał rozumieć polską publiczność”.

S jak Salwator

• To na cmentarzu Salwatorskim spocznie Andrzej Wajda 19 października. Leżą na nim m. in. Feliks Koneczny i Stanisław Lem.

S jak Senat

• W 1989 r. Andrzej Wajda wystartował w wyborach do Senatu. Po zwycięstwie został członkiem Komisji Kultury, Środków Przekazu, Nauki i Edukacji Narodowej oraz Komisji Spraw Emigracji i Polaków za Granicą.

T jak „Tatarak”

• W 2009 r. powstał „Tatarak”, oparty na opowiadaniu Jarosława Iwaszkiewicza, na „Nagłym wezwaniu” węgierskiego pisarza Sándora Máraiego oraz zapiskach Krystyny Jandy.

T jak Teatr

• Pierwszym wyreżyserowanym przez Wajdę spektaklem teatralnym był „Kapelusz pełen deszczu” Michaela Gazzo (1959). Do historii teatru przeszły też jego „Hamlet” Williama Szekspira i „Wesele” Stanisława Wyspiańskiego.

W jak Wajda School

• Tzw. Szkoła Wajdy, dawniej Mistrzowska Szkoła Reżyserii Filmowej Andrzeja Wajdy, niepubliczna uczelnia w Warszawie na ul. Chełmskiej. Jej założycielami byli Andrzej Wajda, reżyser Wojciech Marczewski, producentka filmowa Barbara Pec-Ślesicka i Wytwórnia Filmów Dokumentalnych i Fabularnych. Powstała w 2001 r.

W jak „Wałęsa”

• W grudniu 2011 r. reżyser rozpoczął kręcenie ”Wałęsy. Człowieka z nadziei” (film ukończono w 2013 r.). Tytułową rolę otrzymał Robert Więckiewicz.

X jak ZF „X”

• Zespół Filmowy „X” (ZF „X”) - polska państwowa wytwórnia filmowa, powstała 1 stycznia 1972 r., rozwiązana 1 maja 1983 r. Kierownikiem artystycznym był Andrzej Wajda, szefem produkcji Barbara Pec-Ślesicka. W Zespole „X” Wajda zrealizował m. in. „Wesele”, „Smugę cienia”, „Bez znieczulenia”, „Dyrygenta”.,

Z jak „Zemsta”

• Sfilmowanie w 2002 r. „Zemsty” Aleksandra Fredry było ukoronowaniem ciągot Wajdy do klasyki polskiej literatury.. Film nie był teatralną adaptacją sztuki, o czym świadczy umiejscowienie akcji w czasie zimy oraz zastosowanie długich ujęć. Do filmu zaangażowano m. in. Janusza Gajosa, Andrzeja Seweryna i Romana Polańskiego, a jego budżet wyniósł blisko 7 milionów zł.

Ż jak Żony

• Wajda był czterokrotnie żonaty. Pierwszą żoną była Gabriela Obremba; rozwiódł się z nią w 1959 r. 19 grudnia 1959 r. poślubił Zofię Żuchowską. Małżeństwo zakończyło się rozwodem. Trzecią żoną była aktorka Beata Tyszkiewicz. Związek zawarli 13 maja 1967 r. Wcześniej, 29 marca 1967 r., urodziła się ich córka Karolina. Para rozstała się w 1968 r. Czwarty związek, który trwał do śmierci reżysera, został zawarty w 1974 r. z artystką Krystyną Zachwatowicz.

Autor: Lucjan Strzyga