14 lutego to nie tylko święto zakochanych, ale należy pamiętać, że dokładnie 75 lat temu, 14 lutego 1942 roku, Związek Walki Zbrojnej został przemianowany na Armię Krajową – największą organizację konspiracyjną działającą w okupowanej przez Niemców Europie.
ZOBACZ też:
We wtorek akcja Światełko dla Armii Krajowej. Zapalmy znicze bohaterom
Czym była Armia Krajowa i dlaczego stała się polskim symbolem walki o niepodległą i suwerenną ojczyznę? Czy o 14 lutego 1942 roku można mówić jako o dacie powstania (utworzenia) Armii Krajowej, czy jednak stanowiła ona naturalną kontynuację działających od września 1939 roku organizacji konspiracyjnych?
Prekursorem na płaszczyźnie konspiracyjnej, po przegranej wojnie obronnej, była utworzona we wrześniu 1939 roku, Służba Zwycięstwu Polsce (SZP). Niedługo później została wcielona, do podporządkowanego polskim władzom emigracyjnych we Francji, Związku Walki Zbrojnej (ZWZ).
Powstałe w okupowanej przez Niemców oraz Związek Radziecki Polsce, podziemne organizacje wchodziły w skład Polskiego Państwa Podziemnego. Stanowiły jego zakonspirowane siły zbrojne, gotowe do rozpoczęcia powstania powszechnego w dogodnym dla siebie okresie.
Przeciwko okupantowi
Prawdziwym fenomenem w działalności ZWZ stało się stworzenie własnej sieci administracyjnej – służącej potrzebom wojska – Administracji Zmilitaryzowanej kryptonim „Teczka”. Jesienią 1941 roku objęła ona niemal wszystkie okupowane ziemie. Na czele organizacji stał komendant, kierujący Komendą Główną. Zasadniczymi celami Związku Walki Zbrojnej stała się ochrona ludności cywilnej przed wyniszczającą i eksterminacyjną polityką okupanta niemieckiego oraz przygotowanie konspiracyjnej organizacji na wybuch powstania.
Jakie były podstawowe działania wymierzone w okupantów? W początkowym okresie był to bez wątpienia opór ekonomiczny – niejednokrotnie dotkliwy dla Niemców. Zaliczono do niego między innymi – kradzieże, nieefektywną pracę w zakładach, czy przeciwdziałanie wyjazdom na roboty przymusowe do III Rzeszy. Obok tego organizowano tak zwany mały sabotaż. Rozprowadzanie ulotek, niszczenie niemieckich obwieszczeń i rozporządzeń oraz prowadzenie propagandy wizualnej – były powszechnymi jego formami.
Ważna stawała się także działalność dywersyjna. Przy Komendzie Głównej oraz terenowych strukturach Związku Walki Zbrojnej-Armii Krajowej działał niezależny - „Związek Odwetu” (ZO), a następnie Kedyw.
Struktury wojskowe Polskiego Państwa Podziemnego prowadziły także akcje pomocy społecznej. Dzięki współpracy z Polskim Czerwonym Krzyżem oraz Radą Główną Opiekuńczą udało się pomóc wielu potrzebującym – sierotom, osadzonym w więzieniach i obozach oraz ich rodzinom. Nie zapomniano o szczególnie zagrożonej ludności żydowskiej. Przy Komendzie Głównej Związku Walki Zbrojnej-Armii Krajowej funkcjonował referat do spraw żydowskich, a następnie społeczny komitet pomocy Żydom, kryptonim „Żegota”.
14 lutego 1942 roku
14 lutego 1942 roku do Warszawy, nadszedł rozkaz z Londynu „o zmianie nazwy Związku Walki Zbrojnej na Armia Krajowa”. – Znoszę dla użytku zewnętrznego nazwę ZWZ. Wszyscy żołnierze w czynnej służbie wojskowej w Kraju stanowią „Armię Krajową” podległą Panu Generałowi [generałowi Stefanowi Roweckiemu „Grotowi” – redakcja], jako jej dowódcy – informował Naczelny Wódz, generał Władysław Sikorski.
Co zatem zmienił rozkaz z 14 lutego 1942 roku? Zarówno w strukturze organizacyjnej Związku Walki Zbrojnej, jak i w formach działalności przeciwko niemieckiemu okupantowi nie nastąpiły zasadnicze zmiany. – 1942 rok stanowił drugi, pełny rok okupacji niemieckiej i sowieckiej. Naczelny Wódz podjął decyzję, uwzględniając sytuację w kraju, struktura Związku Walki Zbrojnej była już na tyle dobrze zorganizowana oraz należycie wywiązywała się ze swoich konspiracyjnych powinności, że należało wysiłek żołnierzy walczących w okupowanej Polsce zrównać z wysiłkiem ponoszonym przez Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Co istotne, nie można mówić o utworzeniu Armii Krajowej, a o przemianowaniu ZWZ. Od decyzji z lutego 1942 roku na Armię Krajową mówiono zamiennie – Siły Zbrojne w Kraju – mówi doktor Marek Jedynak z kieleckiej Delegatury Instytutu Pamięci Narodowej.
Historyk dodał także, że po przemianowaniu Związku Walki Zbrojnej w Armię Krajową, należy mówić o naturalnej kontynuacji dotychczasowej działalności. – Związek Walki Zbrojnej już w 1942 roku był organizacją silnie rozbudowaną o charakterze masowym. Możemy podejrzewać, że wielu żołnierzy konspiracji, nie od razu dowiedziało się o podjętych na szczeblu centralnym zmianach w nazewnictwie organizacji. Struktury terytorialne pozostały bez zmian. Jeżeli jakieś przekształcenia następowały, na przykład zmiany personalne, to nie były one związane z przemianowaniem ZWZ w AK. Armia Krajowa była jedyną siłą zbrojną w kraju, która miała prawo odwoływać się do Wojska Polskiego z września 1939 roku – podsumował badacz z Instytutu Pamięci Narodowej.
Propaganda i tajne nauczanie
Jedną z najważniejszych form walki pozostała działalność informacyjno-propagandowa. Już w 1940 roku, na ziemiach polskich, ukazywało się kilkaset tytułów prasy konspiracyjnej. Zasadniczym celem Związku Walki Zbrojnej-Armii Krajowej pozostawało łamanie monopolu informacyjnego, zarezerwowanego dla okupantów. Tego typu działalność była zaciekle zwalczana. Tajna oświata, w którą także angażowali się przedstawiciele konspiracyjnych organizacji, jak uważają historycy – „za cenę niewielkich kosztów, dała wspaniałe rezultaty”. Podziemna szkoła stała się fenomenem na skalę światową – w konspiracji wydawano nawet własne podręczniki szkolne i uniwersyteckie. Poeta i uczestnik tajnego nauczania – Tadeusz Borowski pisał, że „Wtedy, gdy Europa leżała w gruzach, w Wielkopolsce, na Śląsku, na Pomorzu i w sercu Polski – Warszawie, dzieci i młodzież ratowały wiarę w Europę i wiarę w dwumian Newtona, wiarę w rachunek całkowy i w wolność ludów”.